Makume-mbirhi n'we wa Tidyondzo
Leswi Ndzi nga swi Dyondza endzhaku ka ku wela endzeni ka Goji ra Mpfundla wa Bitikhoyini
"Ndzi rhandza bumabumela buku leyi. Loko u ri nyuwani eka bitikhoyini, yi xavi eka Amazon. Loko u ri mutivi wa yona, hlaya buku eka inthanete u tlhela u senda Bitikhoyini yi kongoma eka Gigi." - Xivumbeko Xintsongo
Ximpfundlani xo basa xi ambala manghilazi ya mahlo. "Xana ndzi ta sungula kwihi, ndzo kombela muchaviseki?" A vutisa. "Sungula emasungulweni" Hosi yi vula yi karhi yi vilerisa ngopfu, "naswona u ya emahlweni ku kondza u fika emahetelelweni: kutani u yima."
U lunghekeni ku nghena eka ndhwu ya tswamba na vulombe? Landzelela mpfundlha lowo basa โ
Xirhanga-Mahlweni
e
h
a
n
s
i
hi nhloko kutani moya wa xona wu vaviseka.
Ku wela endzeni ka goji wa mpfundlha wa Bitikhoyini I ntokoto wo ka wu nga tolovekanga. Kufana na yin'wana yo tala, ndzi twa onge ndzi dyondze swotala eka malembe lama nga hundza yo dyondza Bitikhoyini ku tlula leswi ni nga na swona eka malembe-xikhume ya mbirhi ya dyondzo ya ximfumo.
Tindyondzo leti landzelaka I ntengiso wa leswi ndzi nga swi dyondza. Ti kandzisiyiwile ro sungua tanihi atikili yo landzelelana "Leswi Ndzi nga Swi Dyondza Eka Bitikhoyini,"open in new window leswi landzelaka swi nga vonaka tanihi hi nkandziyiso wa vumbirhi wa landzelelano wo sungula.
kufana na Bitikhoyini, tidyondzo leti a hi swilo leswi tshamisekaka. Ndzi ti yimiserile ku tirhana na tona hi mikarhi yo karhi, ku humelerisa nkandziyiso wa nkarhi wa lowo na swiengeteleriwa swa nkarhi lowu taka.
Ku hambanisa na Bitikhoyini, mikandziyiso leyi taka ya phurojeke leyi a yi fanelanga yi fambelana hi ku tlhelela endzhaku. Tin'wana ta tidyondzo ti nga engeteleriwa, tin'wana ti nga tlhela ti tirhiwa kumbe ti pfariwa. Ndzi tshemba leswaku nkandziyiso lowu taka wu tava nchumu lowu u nga ta wu khoma eswandleni swa wena, kambe a ndzi lavi ku tshembisa nchumu sweswi.
Bitikhoyini I mudyondzisi o ka a nga heleriwi, leswi ku nga swona xivangelo xa ku va ndzi nga koxi leswaku tidyondzo leti tihlanganile hinkwatu kumbe ku helela. Ti ni tsundzuxa riendzo ra mina ehansi ka goji ra Mpfundlha. Ku na tindyondzo tin'wana to tala leti nga dyondziwaka, naswona munhu un'wana na un'wana u ta dyondza nchumu wo wuntshwa eka ku nghenelela eka misava ya Bitikhoyini.
Ndzi tshemba leswaku u ta kuma tidyondzo leti ti pfuna na leswaku madyondzeloya tona hi ku ti hlaya swi nge vi swo karhata kumbe ku vava kufana na loko no ti dyondza ro sungula.
Masungulo
Hi Hlangula 2018, Arjun Balaji u vutisile xivutiso xo ka xi nga ri na nandzu, Xana u dyondzile yini eka Bitikhoyini?open in new window Endzhaku ka ku ringeta ku hlamula xivutiso lexi hi xitsalwana xo koma, na ku tsandzeka swo ka swinga tsakisi, ndzi lemukile leswaku swilo leswi ndzi nga swi dyondza swi tele ngopfu kuri ndzi nga swi hlamula hi ku hatlisa, loko kuri hinkwaswo.
Swilo leswi ndzi nga swidyondza I, swi le rivaleni, mayelana na Bitikhoyini kumbe swi fambelana na yona. Hambiswiritano, loko yin'wana ya mitirho ya le ndzeni ya Bitikhoyini yi hlamuseriwile, tidyondzo leti landzelaka a hi hlamuselo ya leswaku Bitikhoyini yi tirha njhani kumbe i yini, swi nga endleka, hambiswritano, yi pfuna ku valanga swin'wana swa swilo leswi Bitikhoyini yi swi khumbaka: swivutiso swa filosofi, mitiyiso ya swa ikhonomi, na switumbuluxiwa swintshwa swa thekinoloji.
Tidyondzo leti ta Makume-mbirhi n'we ti vumbiwile hi mitlawa ya nkombo, swiendla tindzima ti nharhu. Ndzima yin'wana na yin'wana yi langutana na Bitikhoyini hi ti lense to hambana hambana, ku tshaha leswi tidyondzo ti nga dyondziwaka xiswona hi ku kambela netiweke leyi yo ka yi nga tolovelakanga hi engele yo hamba.
Ndzima ya N'we yi valanga tidyondzo ta filosofi ta Bitikhoyini. Nkucetelo wo tsandzeka ku cica na ku cica, miehleketo ya ku pfumaleka ka mampela, ku basa ka nyimbo wa Bitikhoyini, xiphiqo xa vuwena, nkanetano wa andziso na ndhawu, matimba wa ntshuxeko wa mbulavulo, na swipimelo swa vutivi.
Ndzima ya Mbirhi yi valanga tindyondzo ta ikhonomiki ya Bitikhoyini. Tidyondzo mayelana na ku kala vutivi bya swa timali, ku tlakuka ka mixavo, nkoka, mali na matimu ya mali, vuhlayisi mali eka kwalomu ka matiko hinkwawo ya le misaveni, na leswaku Bitikhoyini yi tivisa njhani kambe mali ya mpfumawulo hi ndlela yikulu na vutlhari.
Ndzima ya Vunharhu yi valanga hi tin'wana ta tidyondzo leti dyondziwaka hi ku kambela thekinoloji ya Bitikhoyini. Hikokwalaho ka yini kuri na matimba eka tihlayo, miehleketo eka ku tshemba, hikokwalaho ka yini ku byeletela swi teka ntirho, swi humelela njhani leswaku ku ya emahlweni hi ku nonoka na ku ka u nga fayeteli swilo ku va kuri xivumbeko naswona ku nga vi xifufunhunhu, leswi ntumbuluko wa Bitikhoyini wu nga hi byelaka swona hi mayelana na xihundla, hikokwalaho ka yini tisayifaphukisi ti tsala khodi (naswona ti nga tsali milawu), na leswi swigego swi nga pfunaka eka ku valanga vumundzuku bya Bitikhoyini.
Dyondzo yin'wana na yin'wana yi na mitshaho yo hlaya na tilinki ntsalwa ri kala ri fika emakumu. Loko ndzi valangile vonelo hi ku hetiseka, u ta kuma tilinki to ya eka mitirho ya mina yo yelana eka xiyenge xa "Hi Nghilazi leyi Langutaka." Loko u tsakela ku ya emahlweni swinene, tilinki to yisa eka matheriyali yo fambelana ti longoloxiwile eka Xiyenge xa "Ehansi ka Goji ra Mfundlha". Hinkwatu ta kumeka emahatelelweni ya dyondzo yin'wana na yin'wana.
Hambiswiritano vutivi nyana bya Bitikhoyini byo sungula bya vuyerisa, ndzi tshemba leswaku tidyondzo letiti nga gayeriwa hi muhlayi un'wana na un'wana loyi a lavaka ku tiva. Loko tin'wana ti ri na vuxaka swin'we, dyondzo yin'wana na yin'wana yi fanerile ku va yi kota ku ti yimela hi yoxe naswona yi kota ku hlayeka yi ri yoxe. ndzi ringetile hinkwaswu leswi a swi ri emavokweni ya mina ku fambela ekule na jagono ya xithekiniki, hambiswiritano marito ya ndhawu yo karhi a ya papalateki.
Ndzi tshemba leswaku ntivo-matsalele ya mina ya tirha tanihi nhlohlotelo ku va van'wana va cela ehansi ka leswi vonakaka na ku kambela swin'wana swa swivutiso leswi Bitikhoyini yi swi tisaka swinga enta swinene. Nhlohlotelo wa mina n'winyi wu tile wu huma eka vatsari vo tala na vaendli va vundzeni eka hinkwavu ni va khensaka swinene.
Xin'wana xo hetisela kambe ku nga ri xo gimeta: xikongomelo xa mina eka ku tsala a hi xo mi kucetela nchumu. Xikongomelo xa mina I ku endla leswaku mi ehleketa, na ku mi kombisa leswaku ku na swotala eka Bitikhoyini ku tlula leswi hi swivonaka. A ndzi nge mi byeli na ku Bitikhoyini i yini kumbe i yini Bitikhoyini yi nga ta mi dyondzisa. u ta fanela u ti kumela sweswo hi wexe.
"Endzhaku ka leswi, a ka ha ri na ku tlhelela endzhaku. U teka phikisi ya wasi---xitori xi hela, u pfuka emubedweni wa wena na ku tshemba swin'wana na swin'wana u lavaka ku swi tshemba. U teka philisi yo tshwuka---u tshama emisaveni ya ntswamba na vulombe, naswona ndzi ta ku komba leswaku goji ra Mpfundlha ri entile ku fika kwihi." Morpheusopen in new window
Ndzima N'we: Filosofi
Ku langutela Bitikhoyini ehenhla, munhu a nga enhleketa leswaku ya nonoka , ya tlangisa, vu khapa-khapa byo ka byi nga bohi, naswona yi pengisa ku hundza mpimo. Ku languta Bitikhoyini hi ndlela yo lava ku tiva, munhu a nga kuma leswaku swilo a swi xi leswi swi vonakalisaka xi swona hi ku languta ro sungula.
Bitikhoyini yi na ndlela yo teka mikumbetelo ya kutani yi ma cicela etihlokweni ta vona. Endzhaku ka nkarhi nyana, ntsena loko u ri karhi u lava ku tshamiseka kahle, Bitikhoyini yita hundza hile khumbini kufana nkuzi endzeni ka vhengele ra machayina kutani yi susa mikumbetelo ya wena kambe.
Bitikhoyini I n'wana wa tidyondzo to tala. Kufana na bonko ya bofu loko yi kambela ngopfu, un'wana na un'wana loko a tshinela eka thekinoloji leyi ya novhele u endla tano a karhi a suka eka engele yo hambana. Naswona un'wana na un'wana u ta fika eka mahetelelo yo hambana mayelana na ntumbuluko wa xivadzana.
Tidyondzo leti landzelaka ti mayelana na mikumbeteko yin'wana ya mina leswi Bitikhoyini yi nga yi susa, na Mahetelelo lawa ndzi nga fika eka wona. Swivutiso swa filosofi ya ku tsandzeka ku cica, ku kayivela, ndhawu, na ku tiva swa vangariwa eka tindyondzo ta mune to sungula.
- Dyondzo ya n'we: ku tsandzeka ku cica na ku cica
- Dyondzo ya vumbirhi: Ku kayivela ka ku kayivela
- Dyondzo ya Vunharhu: Andziso na dyondzo
- Dyondzo xa ku tiva: Xiphiqo xa vun'winyi
- Dyondzo ya vutlhanu: Nyimbo wo basa
- Dyondzo ya vutsevu: Matimba ya ntshuxeko wa mbulavulo
- Dyondzo ya vukombo: Swipimelo swa vutivi
Dyondzo ya Ntlhanu yi vangala leswi Xitori xa Bitikhoyini laha yi humaka kona xi nga tsakisiku ntsena kambe xi tlhea xi va xa nkoka eka sisiteme yo pfumala vurhangeri. Tidyondzo timbirhi ta le maheteleni ya Ndzima leyi ti vangala hi matimba ya ntshuxeko wa mbulavulo na swipimelo swa vutivi bya vanhu, swi kombisiwaka hi vuenti byo hlamarisa bya goji ra mpfundlha wa Bitikhoyini.
Ndzi tshemba leswaku mi ta kuma misava ya Bitikhoyini tanihi dyondzo, ku tsakisa na ku hungata ku fana na leswi mina ni nga yi kumisa swona naswona na sweswi na ha yi kumisaku swona. Ndza mi rhamba ku landzelela mpfundlha wo basa na ku vangala miento ya goji leri ra mpfundlha. Khomelela eka xikhwama xa wena sweswi u vona, u wela ehansi, na ku tlhela u tiphina hi ku wa.
Dyondzo ya N'we: Ku tsandzeka ku cica na ku cica
Bitikhoyini ya tika swinene ku yi hlamusla. I xilo xintshwa, na ndzingeto wun'wana na wun'wana wa ku fananisa eka tikhonsepe leti nga hundza---ku nga va hi ku yi vitana nsuku ya bya dijitali kumbe mali ya enthanete---yi boheka ku xoteriwa hi ku agarhela. Ndzinganyeto lowu u wu rhandzaka wu nga va wihi na wihi, swiphemu swimbirhi swa Bitikhoyini swi na nkaka swinene: ku hangalasa matimba na ku tsandzeka ku cica.
Ndlela yin'we yo enhleketa hi Bitikhoyini yi tanihi ntwanano wo tirhisana na vaaki lowu nga hundzeriw ku va wu lawuriwa hi muchiniopen in new window Sofuwerei xiphemu xin'we xa xiphazamiso , naswona ku tshemba ku cica Bitikhoyini hi ku cica sofuwerei I vutiolori swo ka byi nga pfuni nchumu. Un'wana a nga fanela ku kucetela netiweke hinkwayu ku amukela ku cica, leswi ku nga tirhisano ngopfu wa miehleketo ku tlula sofuwere ya vuinjhiniyara hi yoxe.
Leswi landzelaka mi ngo twala swi ri hansa-hansa emasungulweni, kufana na swin'wana swilo swotala eka ndhawu leyi, kambe ni tshemba leswaku I ntiyiso wo enta swinene hambiswiritano: u nga yi cinci Bitikhoyini, kambe Bitikhoyini yi ta cinca wena.
"Bitikhoyini yi ta hi cinca ku tlula leswi hina hi nga ta yi cinca." - Marty Bentopen in new window
Swi ndzi tekele nkarhi wo leha swinene ku lemuka vuenti bya leswi. Tanihi leeswi Bitikhoyini ku nga Sofuwere ntsena naswona hinkwaswu swa yona swi le erivaleni, u nga kota ku cinca swilo hi ku rhandza, hi swona? A hi swona. A hi swona swinene. A swi hlamarisi, na mutumbuluxi wa Bitikhoyini u swi tiva kahle hinkwaswu leswi.
Ntumbuluko wa Bitikhoyini wu hi ndlela yin'wana lero loko nkandziyiso wo sungula wu humesiwa, dizayini ya kona ya konka a yi endliwile hi ribye vutomi bya yona hinkwabyu. - Satoshi Nakamotoopen in new window
Vanhu votala va ringetile ku cinca ntumbuluko wa Bitikhoyini. Ku fika sweswi hinkwavu a va humelelanga. Loko ku ri na lwandle ro ka ri nga heleli ra swipandzi na tikhoyini tin'wana, netiweke ya Bitikhoyini ya ha endla swilo swa yona, kufana na leswi a yi swiendla loko dingu ro sungula ri ya ka enthanete. Tikhoyini tin'wana a ti nge he tekeriwi enhlokweni hi ku famba ka nkarhi. swpandzi swi ta fa hi ndlala. Bitikhoyini hi yona yi tekeriwaka enhlokweni. ntsena masungulo ya matwisiselo ya hina ya tihlayo na/kumbe fisika ya nga cinci, matiyelo ya Bitikhoyini ya ta ya emahlweni ya nga ri na mhaka.
"Bitikhoyini I xikombiso xo sungula xa xivumbeko xintshwa xa vutomi, ya hanya na ku hefemula eka enthanete. Yi hanya hikuva ya swikota ku hakela vanhu kuri yi ya emahlweni yi hanya. [โฆ] A yi nge cinceki. A yi holoviseki. A yi ngheneleki. A yi onnheki. A yi yimiseki. [...] Loko nyimpi ya nyutliliya a yi onhile hafu ya pulanete ya hina, a yi ta ya emahlweni yi hanya, yi nga onheki." - Ralph Merkleopen in new window
Mbilu ya netiweke ya Bitikhoyini yi ta hanyisisa k tlula ya hina.
Ku lemuka leswi nga laha henhla swi ni cicile ku tlula tibuloko ta khale ta bulokocheyini ya Bitikhoyini. Yi cincile nkarhi wa mina lowu ni wu tsakelaka, matwisiselo ya mina ya ikhonomikisi, mavonelo ya mina ya swa tipolotiki, na swin'wana swo tala. Xo chavisa, se yi cinca na madyelo ya vanhuopen in new window. loko leswi hinkwaswu swi twala swi hlamarisa eka wena, u le xikarhi ka vanhu va kahle. Hinkwaswu leswi swa hlamarisa , na swona hambiswiritano swi le ku humeleleni.
Bitikhoyini yi ndzi dyondzisile leswaku a yi nge cinci kambe ku ta cinca mina.
Dyondzo ya Vumbirhi: Nkayivelo wa Nkayivelo
Hi ku angarhela, ku antswisiwa ka thekinoloji swi ti komba swi endla swilo swi tala ngopfu. Vanhu vo tala swa kota ku tiphina hi leswi khale a kuri swilo swa mayemo. Ku ngari khale, hinkwenu hi ta hanya tanihi tihosi. Votala va hina se hi sungurile ku hanyisa seona. Tanihi leswi Peter Diamandis a nga tsala eka Abundanceopen in new window: "Thekinoloji i nchumu wo ntshuxa switirhisiwa swo karhi. yi nga endla leswi a swi kayivela khale swi tala sweswi"
Bitikhoyini, thekinoloji yo antswisiwa eka yona hi yoxe, yi tshova leswi nga fexenini kutani yi endla swixavisiwa switshwa leswi kayivelaka hi hakanene. Van'wana va nga vula leswaku I xin'wana xa leswi kayivelaka eka misava hinkwayu. Mphakelo a wu pfurheteleki, swi nga ri na mhaka leswaku munhu u langha ku matirhisa matimba ya ku fika kwihi leswaku u endla swotala.
"I swilo swimbirhi ntsena swi kayivelaka hikanene: nkarhi na bitikhoyini." - Saifedean Ammousopen in new window
Hi ndlela yo ka yinga tshembisi, swi endla tano hi endlelo ro kopela. Mixavo ya haxiwa, tibuloko ta hangalasiwa, buku ya swa timali leyi nga hangalasiw anmgopfu i--- swi kahle, mi yi vhumbile---ku hangalasiwa. Hinkwamo lawa ko va marito xiyimo xa le henhla yo copiwa. Bitikhoyini yi ti kopela hi yoxe eka tikhompyuta to tala leti yi fikelelaka, hi ku hlohlotela vanhu ku fambisa madingu yo helelas na tibuloko titshwa ta mayini.
Vukandziyisi lebyi hinkwabyu byi tirha kahle swin'we eka matimba lawa ya nga hlangana ku humelerisa nkayivelo.
Eka nkarhi wa ntalo, Bitikhoyini yi ni dyondzisile leswaku nkayivelo wa mampela I yini.
Dyondzo ya Vunharhu: Andziso na dyondzo
Khwanithamu mekhenekisi etlhelo, ndhawu a hi xiphiqo eka misava ya nyama. Xivutiso "Yi kwihi X?" xi nga hlamuleka hi ndlela yo twala, swi nga ri na mhaka loko X ku ri munhu kumbe xan'wanchumu. Eka misava ya xi digithali, xivutiso xa kwihi se xi va lexi tikaka, kambe a swi endli xi nga hlamuleki. Ti kwihi tiimeyili ta wena, himpela? Nhamulo yo ka yingari kahle a ku ta va "tlilawudi", leyi ku nga khompyuta ya un'wana munhu, hambiswiritano, loko u lava ku hlotana na vuhlayiselo bya nchumu wun'wana na wun'wana lowu nga na tiimeyili ta wena eka yona u nga swi kota, hi ku enhleketa, ku ti kuma.
Hi Bitikhoyini, xivutiso xo "kwihi" hempela xa tika. Kahle kahle ti kwihi ti bitikhoyini ta wena?
"ndzi pfurile matihlo ya mina, ndzi hala hala hinkwaku, kutani ndzi vutisa xivutiso xo ka xi nga siveleki, xa ndhavuko, xo tirhisiwa ngopfu hi ndlela yo biha endzhaku ka swo karhi: 'Xana ndzi le kwihi?'" - Daniel Dennettopen in new window
Xiphiqo xi hi kambirhi: Xo sungula, buku ya swa timali yo hangalasiwa yi hangalasiwile hi Andziso wo helela, leswi vulaku leswaku buku hi hinkwako. Xa vumbirhi, a ku na tibitikhoyini. Kungari hi nyama ntsena, kambe na hi xithekinikali.
Bitikhoyini yi hlayisa nhlengeleto wa mivuyelo ya nxavelo yo ka yi nga tirhisiwanga, u nga kalanga u kongomisa eka nchumu wo karhi lowu yimelaka bitikhoyini. Vutomi bya bitikhoyini byi hungutiwa hi ku langutisa ntsena nhlengeleto wa mivuyelo ya nxavelo yo ka yinga tirhisiwanga na ku vula nchumu un'wana na un'wana lowu nga na dzana wa mamiliyoni wa tiyuniti to sungula mi ku i bitikhoyini.
"Yi le kwihi, eka nkarhi wa sweswi, hi ku tleketla?[โฆ]Xi sungula, a ku na tibitikhoyini. A ti kona. A ti hanyi. Ku na swo nghenelela swa buku ya swa timali eka buku ya timali leyi nga hangalasiwa [โฆ] a ti hanyi hi ndhawu ya nyama. Buku ya swa timali yi hanya eka ndhawu yin'wana na yin'wana ya nyama, hi ku angarhela. Ntivo-misava a wu twisiseki laha---a yi nge ku pfuni ku tiva pholisi ya wena laha." - Peter Van Valkenburghopen in new window
Se, u na yini kahle kahle loko u ku "nina bitikhoyini" loko kuri ku hava tibitikhoyini? Kahle, wa matsundzuka marito hinkwawo lama yo ka ya nga tolovelakanga lawa u nga sindzisiwa ku ma tsala ehansi hi walete leyi u ngayi tirhisa? Marito yalawa ya masalamusi hi wona lama ya nga ya wena: ku cheriwa ka masalamusiopen in new window leswi nga tirhisiwaka ku engetelela swo nghena eka buku ya swa timali ya vanhu hinkwavu. Hikokwalaho, eka makungu hinkwawo na swikongomelo, swikhiya swa wena swa xihundla i tibitikhoyini ta wena. Loko u ehleketa leswaku swilo leswi hinkwaswo no swi sukela, u amukelekile ku ndzi rhumela swikhiya swa wena swa xihundla.
Bitikhoyini yi ndzi dyondzisile leswaku ndhawu I bindzu leri tikaka.
Dyondzo xa ku tiva: Xiphiqo xa vun'winyi
Nic Carter, hi ku nxixima matikhomelo ya Thomas Nagel ya xivutiso xo fana na lexi hi mayelana na ku mangadyanaopen in new window u tsarile xiphemu xa kahle lexi vulavulaka hi xivutiso lexi landzelaka: Xana swi njhani ku va bitikhoyini?open in new window U kombisile hi ndlela ya vutlhari leswaku tibulokocheyini leyi nga pfuleka, na kuva ti va ta munhu un'wanana na un'wana hi ku angarhela, na Bitikhoyini hi ku kongoma, ti karhatiwa hi khonadiramu yo fana tanihi xikepe xa Theseusopen in new window: Xana hi yihi bitikhoyini leyi nga ya mampela?
"Tekela enhlokweni leswi swiphemu swa Bitikhoyini swi nga na mphikelelo wuntsongo hi xi swona. Khodi ya Masungulo hinkwayu hi tirhiwini hi vutshwa, yi cinciwile, na ku engeteleriwa ku fika laha yi nga ha fani na nkandziyiso lowo sungula. [โฆ] Ntsariso wa leswaku yini i xa mani, buku ya swa timali hi yoxe, yi ti komba kuri yona ntsena mukhuva wo phikelela wa netiweke [...]
Ku tekiwa u nga ri na vurhangeri hi ntiyiso, u fanerile ku nyikela nhlamulo yo olava yo va na nchumu wo karhi lowu nga ta endla cheyini yo fana na ya mampela." - Nic Carteropen in new window
Swi ti komba onge ku antswisiwa ka thekinoloji swi tshama swi karhi swi hi sindzisa ku tekela swivutiso leswi swa filosofi enhlokweni. A ku nga ri khale kumbe endzhaku ka nkarhi, ti movha to ti chayela ti ta hlangana na matlhelo yan'wana ya misava ya mampela ya xiphiqo xa tiroliopen in new window, ku sindzisa ku teka swiboho swa mahanyelo mayelana na ku i vutomi bya vo mani byi bohaka na ku i bya va mani byi nga bohiki.
Mali ya khirapito, ngopfu ngopfu leswi muceli wa nkanetano, wu nga hi sindzisa ku ehleketa hi yona na ku pfumela ehenhla ka methafizika yo tiva. Xo tsakisa, swikombiso swimbirhi leswi kulu hi nga na swona ku fikela sweswi swi hi yisile eka tihlamulo timbirhi to hambana. H i ti n'we ta Mhawuri , 2017, Bitikhoyini yi pandziwile hi lexikarhi yi huma ti khempe timbirhi. Makete wu tekile xiboho xa leswaku cheyini yo ka yi nga cinciwanga hi yona Bitikhoyini ya mampela. Eku sunguleni ka lembe rin'we, hi Ndzhati hi siku ra Makume-mbirhi ntlhanu, 2016, Ederiyamu yi pandziwile hi le xikarhi yi huma tikhempe timbirhi. Makete wu teka xiboho leswaku cheyini leyi nga cinciwa hi yona Ediriyamu ya mampela.
Loko swo hangalasiwa kahle, swivutiso leswi nga vutisiwa hi Xikepe xa Theseus swi ta fanela ku hlamuriwa xi henhla ntsena loko tinetiweke leti to hundzisa-nkoka ti nga ri ti hanya.
Bitikhoyini yi ndzi dyondzisile leswaku ku hangalasa swi lwisana na vuwena.
Dyondzo ya vutlhanu: Nyimbo wo basa
Munhu un'wana na un'wana u rhandza masungulo ya xitori xa kahle. Masungulo ya xitori xa Bitikhoyini I xo tsakisa, na swona vuxokoxoko bya xona byi na nkoka ku tlula leswi munhu a nga ta swi enhleketa emasungulweni. Xana I mani Santoshi Nakamato? Xana a kuri munhu kumbe ntlawa wa vanhu? Xana a kuri wanuna kumbe N'wasati? Xana a ku ri munhu wo ta hi ku famba, kumbe AI yo antswisiwa? A hi vekeni swo vhumbavhumba etlhelo, swi nga endla hi nga ha switivi. Naswona leswi swi na nkoka
Satoshi u langhile ku ka anga tiveki. U byarile mbewu ya Bitikhoyini. U tshamile nkarhi wo leha a karhi a tiyisisa leswaku netiweke yi nga fi emasungulweni ya yona. Kutani a nyamalala.
Lexi nga langutekaka ku ri mukhuva wo ka wu nga tolovelakanga kahle kahle I xa nkoka eka ku hangalasiwa ka sisiteme swa mampela. A ku na ku lawula ku nyikiwaka. A kuna vulawuri byi nyikiwaka. A ku na musunguli. A ku na loyi a tengisiwaku, ku twisiwa ku vava, ku bilekimeyiwa, kumbe ku phangeriwa. Nyimbo wo basa wa tekinoloji.
"Xin'wana xa swilo swa kahle leswi Satoshi a nga swi endla I ku nyamalala." - Jimmy Songopen in new window
Ku sukela ka ku tumbuluxiwa ka Bitikhoyini, magidi ya tin'wana ta timali ta khirapito ti endliwile. Kuhana na yin'we ya tona yi avelanaka na masungulo ya xitori xa yona. Loko u lava ku teka ndhawu ya Bitikhoyini, u ta fanela ku avelana na masungulo ya xitori xa yona. Enyimpini ya miehleketo, marungula ya lerisela ku hanya.
"Nsuku yi sungurile yi endliwa fexeni eka juwelari na ku tirhisiwa tanihi ku xaviselana ku hundza magidi nkombo wa malembe. Ku tsakeriwa ka Nsuku swiendlile leswaku yi tekiwa tanihi hi nyiko yo huma eka swikwembu." - Nsuku: Xicelwa xo Hlamarisaopen in new window
Kufana na nsuku eka mikarhi mhaka, Bitikhoyini yi nga tekiwa tanihi nyiko yo huma eka swikwembu. Ku hambana na Nsuku, masungulo ya Tibitikhoyini ya na vumunhu hinkwayo. Naswona eka nkarhi kowu, ha switiva leswaku swikwembu swa nhluvuko na vuhlayisi I: vanhu hinkwavu emisaveni hinkwayo, vo tiveka kumbe vo ka va nga tiveki.
Bitikhoyini yi ndzi dyondzisile leswaku marungula ya na nkoka.
Dyondzo ya vutsevu: Matimba ya ntshuxeko wa mbulavulo
Bitikhoyini I miehleketo. Miehleketo leyi, eka xivumbeko xa yona xa sweswi, I ku vonakalisiwa ka swa michini leyi nyikiwaka matimba hi tsalwa. Xiphemu xin'wana na xin'wana xa Bitikhoyini I tsalwa. Phepha ro basa I tsalwa. Sofuwere leyi fambisiwaka hi madingu ma yona i tsalwa. Buku ya swa timali i tsalwa. Mixavelo i tsalwa. na Swikhiya swa munhu un'wana na un'wana na swa xihundla i tsalwa. xiphemu xin'wana na xin'wana i tsalwa, hi mukhuva walowo yi ringana na mbulavula.
"Nhlengeletano wu nge endli nawu hikuva wu hlonipha ku tumbuluxiwa ka vukhongeri, kumbe ku tshimbisa vutiolori bya mahala kona; kumbe ku kombisa ntshuxeko wa mbulavulo, kumbe nkandziyiso wa tsalwa; kumbe mfanelo ya vanhu yo hlengeletana kahle hi kurhuls, na ku kombela mfumo leswaku wu lulamisa swirilo." - Hundzuluzo wo sungula eka Nhlangano wa Matiko(US)open in new window
Hambileswi nyimpi yo hetelela ya tinyimpi ta khirapitoopen in new window yi nga se lwiwaka na sweswi, swi ta tika ku hehla miehleketo nzndu, naswona miehleketo leyi ya nga kona hi ku cincana hi tsalwa ra mahungu. Mikarhi hinkwayu loko Mfumu wu ringeta ku tlula milawu ya tsalwa kumbe mbulavulo, hi rheta hi famba hi ndlela yo ka yinga twisiseki leyi yi hi yisaka eka manyala yo fana na tinomboro to ka tingari e nawiniopen in new window na masungulo yo ka yangari e nawiniopen in new window
Ntsena loko kuri na xiphemu xa misava laha ku nga na ntshuxeko wa mbulavulo tanihi ntshuxeko, Bitikhoyini a yi yimiseki.
"A ku na nkarhi eka nxavelo un'wana na un'wana wa Bitikhoyini laha Bitikhoyini yi yimaka ku va tsalwa. I tsalwa hinkwayu, mikarhi hinkwayu. [โฆ]
Bitikhoyini I **tsalwa.**Bitikhoyini I mbulavulo. A yi lawuleki eka matiko lawa ya nga na ntshuxeko kufana na USA le ya nga na milawu leyi nga tiyisisiwa na hundzuluxo wo sungula lowu swi nga erivaleni wu nga katsiki nawu wo kandziyisa ku huma eka vonelo ra mfumo." - Beautyonopen in new window
Bitikhoyini yi ndzi dyondzisile leswaku eka vaaki lava nga na ntshuxeko, ntshuxeko wa mbulavulo na ntshuxeko wa sofuwere a swi yimiseki.
Dyondzo ya vukombo: Swipimelo swa vutivi
ku nghena eka Bitikhoyini I ntokoto wo titsongahata. A ndzi ehleketa leswaku ndzi tiva swilo. A ndzi ehleketa leswaku ndzi dyondzekile. A ndzi ehleketa leswaku ndzi tiva sayense ya khompyuta ya mina, eka mpimo wa le hansi swinene. Ndzi yi dyondzile malembe, se ndzi fanerile ku tiva xin'wana na xin'wana hi misayino ya xi dijitali, tihexe, endlelo ro cinca vuxokoxoko byi va khodi, matirhelo ya vuhlayiseki, na tinetiweke, hi swona?
A hi swona.
Ku dyondza masungulo hinkwawo lawa ya endlaka ntirho wa Bitikhoyini wu tika. Ku twisisa hinkwawo ka yona hi vuenti a swi koteki.
"Kuhava na munhu na un'we a ka kuma hansi wa goji ra Mpfundlha wa Bitikhoyini." - Jameson Loppopen in new window
Nxaxamelo wa mina wa tibuku to hlaya wu tshama wu karhi wu engeteleriwa hi ku hatlisa ku tlula leswi ndzi nga kotaka ku ti hlayisa swona. Nxaxamelo wa maphepha na tiatikili to ti hlaya wu ti komba ku nga heleli. Ku na tiphodikhasiti to tala ta tihloko mhaka leti hinkwatu ku tlula leti ni nga kotaka ku ti yingisela. Swa tsongahata hakanene. Ku ya emahlweni, Bitikhoyini ya hluvuka naswona a swi koteki ku tshama u ri ehenhla na mpimo lowu wo hatlisa wa ku sungula swilo swintshwa. Ritshuri ra xilebe xo sungula a ri se lulamisiwa no lulamisiwa, naswona vanhu se va sungurile ku aka xilebe xa vumbirhi va tlhela va va eku tirheni ka xa vunharhu.
Bitikhoyini yi ndzi dyondzisile leswaku ndzi tiva swintsongo hi mayelana na kwalomu ka swin'wana na swin'wana. Yi ndzi dyondzisile leswaku goji leri ra mpfundlha a ri na le hansi.
Ndzima ya Vumbirhi: Swa Ikhonomiki
Mali a yi mili emisinyeni. Ku tshemba leswaku yi mila kona I vuphunta, naswona vatswari va hina va tiyisisa leswaku hi switiva hi ku vuyelela mhaka leyi kufana na nandzerisiso. Hi hlohloteriwa ku tirhisa mali hi vutlhari, ku ka hinga yi tirhisi hi ndlela ya vuphunta, na ku yi hlayisa hi mikarhi ya kahle leswaku yi ta hi pfuna hi mikarhi yo biha. Mali, endzhaka hinkwaswu, a yi mili a misinyeni.
Bitikhoyini yi ndzi dyondzisile swotala hi mali ku tlula leswi a ndzi enhleketa leswaku ndzi fanerile ku switiva. Hinkwalaho ka yona, Ndzi sindzisiwile ku vangala matimu ya mali, ku banga, swikolo swo hlaya swa miehleketo ya ikhonomiki, na swin'wana swilo swotala. Nhloto wa mina wo twisisa Bitikhoyini wu ndzi yisile ehansi ka pelethora ya tindlela, yin'wana leyi ndzi ringetaka ku ti vangala eka landzelelano lowu.
Eka tidyondzo ta kombo to sungula swin'wana swa swivutiso swa filosofi Bitikhoyini yi swi khumbaka swi hlamuseriwile. Tindyodzo ta kombo leti landzelaka ti ta langutisa ngopfu eka mali na swa ikhonomiki.
- Dyondzo ya Nhungu: Ku kala vutivi bya swa timali
- Dyondzo ya Kaye: Ku tlakuka ka Mixavo
- Dyondzo ya vukhume: Nkoka
- Dyondzo ya Vukhume n'we: Mali
- Dyondzo ya vukhume-mbirhi: Matimu na ku wa ka mali
- Dyondzo ya vu khume nharhu: Vuhlayisi bya mali byo ka byi nga ri nene eka kwalomu ka matiko hinkwawo ya le misaveni
- Dyondzo ya Khume mune: Mai ya mpfumawulo
Nakambe, ndzi ta kota ntsena ku n'waya vuandlalo. Bitikhoyini a yo ti yimisela ku humelela ntsena, kambe na ku anama na enta hi mpimo, leswi swi endlaka swi tika ku angarhela tihlokomhaka hinkwatu leti faneleke eka dyondzo yin'we, xitsalwana, atikili, kumbe buku. Ndza sola na kuri swa koteka hi ku hetiseka.
Bitikhoyini I xivumbeko xintshwa xa mali, leswi endlaka ku dyondza hi nkoka wa swa ikhonomiki kuri ku yi twisisa. Ku tirhana na ntumbuluko wa swiendlo swa munhu na mihlangana ya vayimeri va ikhonomiki, ikhonomikisi swi nga endla kuri xin'wana xa swiphemu swikulu na ku ka swinga vonaki kahle swa xiphazamiso xa Bitikhoyini.
Nakambe, tidyondzo leti I to vangala swilo swo hlaya leswi ndzi nga swi dyondza eka Bitikhoyini. Ti ni tsundzuxa riendzo ra mina ehansi ka goji ra mpfundlha. Ndzi nga ri na vutivi eka ikhonomikisi, hakanene ndzi humile eka ndhawu leyi a ni nga tivi nchumu naswona ngopfu ngopfu ku lemuka leswaku ku twisisa kun'wana na kun'wana ndzi nga na kona a ku helelanga. Ndzi ta endla hinkwaswu leswi nga le mavokweni ya mina ku andlala leswi ndzi nga swi dyondza, hambi kuri ku ti veka eka xiyimo xo ti endla xihlekiso. Endzhaku ka hinkwaswo, ndza ha ri ku ringeteni ka ku hlamula xivutiso: "U dyondzile yini eka Bitikhoyini?"open in new window
Endzhaku ka loko kombo wa tidyondzo ti kamberiwile hi ti lense ta filosofi, a hi tirhiseni ti lense ta ikhonomikisi ku langutisa tin'wana ta kombo. Tlilasi wa ikhonomi hi leswi ndzi nga kotaka ku mi nyiketa eka nkarhi wa sweswi. Makumu ya riendzo: mali ya mpfumawulo.
Dyondzo ya Nhungu: Ku kala vutivi bya swa timali
Xin'wana xa swilo swo hlamarisa swinene, eka mina, a ku ri nhlayo ya mali, ikhonomikisi, na sayikholoji leswi a swi lava u twisisa kuri I yini emasunguleni xi ti kombaka xi ri tekinikali sisiteme ntsena---netiweke ya khompyuta. Ku tsham xifanyetana xa ringhala e swikunhwanini: "i bindzu ra nghozi, ku tlhariha hi ku va na ntokoto, ku nghena eka Bitikhoyini. U hlaya phepha ro basa, naswona loko u nga hlayisi swikunhwana swa wena, u nge switivi leswaku u nga kukuriwa u ya kwihi."
Ku twisisa sisiteme yintshwa ya mali,u fanerile ku tivana na leya khale. Ndzi sungurile ku lemuka hi ku hatlisa leswaku nhlayo ya dyondzo ya swa timali ndzi nga ti phina hi yona eka sisiteme ya dyondzo hi ku angarhela I ziro.
Kufana na n'wana loyi a nga na ntlhanu wa malembe, ndzi sungurile ku ti vutisa swivutiso swo tala: Yi tirha njhani sisiteme yo vekisa mali? Makete wa xitoko wu tirha njhani" Xana mali ya fiyati I yini? Xana I yini mali ya ntolovelo? Hikokwalaho ka yini ku ri na swikweleti swo tala hi ndlela leyiopen in new window? Xana i mali munu yi piritiwaka, naswona i mali a tekaka xiboho xexo?
Endzhaku ka nchavo nyana wuntsongo wa mayelana na mpimo wa mina wo kala vutivi, ndzi kumile ku tiya loko ndzi lemuka leswaku ndzi le xikarhi ka vanhu va kahle.
"Xana a swi hlamarisi leswaku Bitikhoyini yi ndzi dyondzisile swotala hi mali ku tlula malembe lawa hinkwawo ndzi nga wa tirhisa ndzi karhi ndzi tirhela mihlangano ya timali?.... Ku katsa ku sungula ntirho wa mina eka bangi ya le xikarhi" - aarontayccopen in new window
Ndzi dyondzile swotala hi mali, ikhonomikisi, thekinoloji, girafu ya khiripoto, miehleketo ya munhu, tipolitiki, ntlangu wa miehleketo,nawu, na mina n'winyi eka tinh'weti tinharhu leti hundzeke ta khiripoto ku tlula malembe ya nharhu na hafu lawa ya hundzeke ya le kholichi." - bitcoindunnyopen in new window
Leyi yimbirhi hi yin'wana ya mitiyiso yo talaopen in new window eka Twitter hinkwayo. Bitikhoyini, tanihi leswi yi vangariweke eka [dyondzo ya n'we](#dyondzo-ya-n'we-ku tsandzeka ku cinca-na-ku cinca), I nchumu lowu hanyaka. Mises u vurile leswaku Ikhonomikisi na yona I nchumu lowu hanyaka. naswona tanihi leswi hi switivaka hinkwenu ku suka eka ntokoto wa hina vinyi, swilo leswi hanyaka swa tika ku swi twisisa.
"Sisiteme ya swa sayense I kambe xitixhi xin'we eka nsecho wo ka wu nga heli wa vutivi. Yi khumbeka hi ku kayivela eka matimba ya munhu un'wana na un'wana. Kambe eka vutivi mitiyiso leyi a yi vuli leswaku ikhonomikisi ya sweswi yi ganamile. Swi vula ntsena leswaku ikhonomikisi i nchumu lowu hanyaka---naswona ku hanya swi vula hinkwaswo ku ka swinga helelanga na ku cinca." - [Ludwig von Mises] - Ludwig von Misesopen in new window
Hinkwenu hi hlaya hi mikitsikitsi yo tala ya timali eka mahungu, hi ti vutisa leswaku tibeyili leti kulu ti tirha njhani naswona ti phazamisiwa hi ntiyiso wa leswaku a ku na munhu loyi a ti kombaka a va vutihlamuleri bya ku onhaka loku ku nga eka va ma thiriliyoni. mdza ha phazamisekile, kamba swa antswa ndzi sungula ku twisisa leswi humelelaka eka misava ya timali.
Vanhu van'wana va fika na leka ku bumabumela ku kala vutivi byin'wana na byin'wana eka tihlokomhaka leti eka sisitematiki, ku kala vutivi hi ku tiyimisela. Loko matimu, fizika, bayoloji, metse, na tindzimi hinkwaswo I xiphemu xa dyondzo ya hina, nmisava ya mali na swa timali hi ku hlamarisa yi vangariwa ntsena xihehla, loko ku nga ri hinkwayo. Ndza ti vutisa loko kuri vanhu va nga ha ta tsakela ku va na swikweleti swo ringana na leswi vangana swona sweswi loko munhu un'wana na un'wana a nga dyondzisiwa hi timali ta yena na mitirho ya mali na swikweleti. Ndzi tlhela ndzi ti vutisa leswaku i swilebe swingani swa aluminiyamu swi endlaka xihoko xo tirha xa thinifoyini. Ku ngava ku ri swinharhu.
"Ku onhaka lokuya, tibeyili leti, a hi swihoxo. Naswona a hi swihoxo ku va ku nga ri na dyondzo ya swa timali eswikolweni. [โฆ] swi lo kunguhatiwa. Kufana na le masunguleni eka nyimpi ya vaaki a swi nga ri enawini ku dyondzisa nhlonga, a hi pfumeleriwi ku dyondza hi mali exikolweni." - [Robert Kiyosaki] - Robert Kiyosakiopen in new window
Kufana na le ka "The Wizard of Oz", a hi byeriwile ku ka hi nga tekeli enhlokweni wanuna loyi a nga ndzhaku ka khetenisi. A swi fani na le ka "The Wizard of Oz", sweswi hi na Vuloyi bya mampelaopen in new window: ku sihalala ko aleliwa swo karhi eka vanhu, ku pfuleka, netiweke yo pfumala ndzilikano wa hundzisa-nkoka. a kuna khetenisi, na masalamusi ma vonaka ka munhu un'wana na un'wanaopen in new window.
Bitikhoyini yi ndzi dyondzisile ku langutisa endzhaku ka khetenisi na ku langutana na ku va ni kala vutivi erka swa timali
Dyondzo ya Kaye: Ku tlakuka ka Mixavo
Ku ringeta ku twisisa ku tlakuka ka mixavo ya swa timali, na leswaku sisiteme yo ka yi nga tlakuki mixavo ku fana na Bitikhoyini yi nga cinca njhani maendlelo ya swilo, tanihi mhaka yo sungula ya ku boxeketa ka mina eka ikhonomikisi. A ndzi switiva leswaku ku tlakuka ka mixavo a ku ri mpimo lowu mali yintshwa a yi endliwile, kambe a ndzi nga tivi ngopfu ku hundza kwalano.
Loko van'wana va vativi va ikhonomi va vula leswaku ku tlakuka ka mixavo I nchumu wa kahle, van'wana va vula leswaku mali yo "tika" leyi nga tlakukiki hi ku olova---tanihi hileswi hi nga va na mikarhi ya xiyimo xa nsuku---swi na nkoka eka ikhonomi ya kahle. Bitikhoyini, ku va yiri na mphaketo wo tiya wa khome mbirhi wa miliyoni, yi pfumelelana na khempe yo hetelela.
Hi xitalo, switandzhaku swa ku tlakuka ka mixavo a swile rivaleni hi nkarhi walowo, ku ya hi mpimo wa ku tlakuka ka mixavo (xikan'we na swihlohloteli swin'wana) nkarhi exikarhi xivangelo na xitandzhaku ku nga va malembe yo hlaya. Ku nga ri sweswo ntsena, kambe ku tlakuka ka mixavo swi khumba mitlawa ya vanhu yo hambana hambana ku tlula van'wana. tanihi leswi Henry Hazlitt a vuleke eka Ikhonomikisi eka Dyondzo Yin'we: vutshila bya ikhonomikisi byi vumbiwa e ku languteni kungari ntsena eka swa sweswi kambe eka switandzhaku swo leha swa maendlelo man'wana na man'wana kumbe pholisi; yi vumbiwa hi ku landzelerisa switandzhaku swa yona pholisi yaleyo kungari eka ntlawa wun'we ntsena kambe mitlawa hinkwayo."
wun'wana wa mikarhi ya mina yo vonakalisa a ku ri ku lemuka leswaku ku humesa mali ya tiko ritshwa---ku piritiwa ka mali yo tala--- I gingiriko wa hambana hi ku helela wa ikhonomiki ku tlula migingiriko leyin'wana ya ikhonomiki. Loko tinhundzu na vukorhekeri bya mampela swi endlela vanhu va mampela nkoka wa mapela , ku pirita mali hi ndlela leyi vuyerisaka swi endla swo hambana: swi susa nkoka eka vanhu hinkwavo lava khomaka mali ya tiko leri ku nga tlakuka mixavo.
"Ku tlakuka ka mixavpo yinene---leswi kunga, ku humesiwa ka mali yo tala ntsena, na switandzhaku swa miholo na mixavo ya le henhla---swi nga ti komba kuri ku tumbuluxiwa ka xilaveko lexikulu. Kambe hi marito ya ntshovelo wa mampela na ku cincana ka swilo swa mampela a hi ku tumbuluxa xilaveko lexikulu." - Henry Hazlittopen in new window
Ku onhiwa ka ku tlakuka ka mixavo swi va erivaleni loko ku tlakuka ka mixavo yintsongo ku cinca ku va yo tala. Loko mali ya mixavo yi tlakuka ngopfuopen in new window, swilo swa biha hi ku hatlisa. Loko mali ya tiko leyi nga le ku tlakukeni ka mixavo yi wa, swa tika ku vuyelerisa nkoka hi xikarhana na vanhu va ta hatlisela ku ya kuma mavoko ya vona eka tinhundzu tin'wana na tin'wana leti nga endlaka.
Xitandzhaku xin'wana xa ku tlakuka swinene ka mixavo I ku va mali hinkwayo leyi vanhu va nga yi vekisa eka nkarhi wo karhi wa evuton'wini bya vona yi ta nyamalala hi ndlela leyi vuyerisaka. Mali ya phepha eka walete ya wena yi tava yahari kona, hakunene. kambe yi tava sweswo ntseno: phepha ro ka ringari na nkoka.
Mali ya ala eka nkoka na leswi va nge I ku tlakuka "ka le xikarhi" ka mixavo. Swi humelela hi ku nonoka ku ringanela leswaku vanhu va nga voni ku hunguteka ka matimba ya von ayo xava. Naswona loko ku piritiwa ka mikandziyiso ya matsalwa kuri eku tirheni, mixavo ya mali ya tiko yi tlakuka hi ku olova, na leswi a kuri ku tlakuka ka le xikarhi ka mixavo swi cinca swi va khapu yo tiya ya ku tlakuka ka mixavo hi ku susumeta batheni. Tanihi loko Friendrich Hayek a humeserile erivaleni eka xin'wana xa switsalwana swa yena, ku tlakuka ka le xikarhi ka mixavo swi tala ku yisa eka Ku tlakuka ka mixavo hi ku helela.
"Ku tlakuka "ka le xikarhi" ka mixavo a ku pfuni nchumu---ku yisa ntsena eka ku tlakuka ka mixavo ko helela." - Friedrich Hayekopen in new window
Ku tlakuka ka mixavo ku bihile ngopfu ngopfu hikuva yi seketela lava nga le kusuhi na ku piritiwa ka mikandziyiso ya mahungu. Swi teka nkarhi kuva mali leyi yahaku endliwaka yi hangalaka na mixavo yi toloveleka, hikokwalaho loko u kota ku khoma mali yo tala ya vanhu hinkwavo yi nga se hunguta nkoka, u le henhla ka khevhe ya ku tlakuka ka mixavo. Leswi hiswona swiendlaka leswaku ku tlakuka ka mixavo ku vonaka tanihi xibalo hikuva emahetelelweni mifumo ya vuyeriwa eka yona loko vanhu hinkwavo va hetelela hi ku hakela nxavo.
"A ndzi ehleketi leswaku I ku engetelela ngopfu ku vula leswaku matimu hixitalo I matimu ya ku tlakuka ka mixavo, naswona hi xitalo hi ku tlakuka ka mixavo leyi nga endliwa hi mifumo kuva mifumo yi vuyeriwa." Friedrich Hayekopen in new window
Ku fika nkarhi wa sweswi, mali ya matiko lawa ya lawuriwaka hi mfumo yi pfariwile emahetelelweni kumbe yi wa hi ku hetiseka. Swi nga ri na mhaka leswaku mpimo wa ku tlakuka ka mixavo wu ntsongo ku fika kwihi, ku kula ko "nonoka" ko va ndlela yin'wana yo vula ku kula swinene. Eka ntumbuluko tanihi leka ikhonomikisi, ti sisiteme hinkwato leti kulaka swinene ti ta hetelela ti ya ehansi kumbe ti xanisiwa hi ku wa hi ndlela leyikulu.
"Swi nga ka swi nga humeleli etikweni ra mina," ku ngava ku ri leswi u nga le ku swi ehleketeni. A wu ehleketi leswaku loko u huma Venezuela, leri sweswi ri nga le ku hluphekeniopen in new window hi ku tlakuka swinene ka mixavo. Na mpimo wa ku tlakuka ka mixavo wo hundza miliyoni yin'we ya ti phesente, mali kahle kahle a yina nkoka.
Swi nga ka swi nga humeleli eka malembe nyana lawa ya taka, kumbe eka mali ya tiko yo karhi leyi tirhisiwaka etikweni ra wena. Kambe hi ku langutisa nxaxamelo wa matimu ya mali ya matikoopen in new window ya kombisa leswaka swi ta humelela ehenhla ka malembe yo tala. Ndza tsunduka na ku va ndzi tirhisile totala ta leti ti nga xaxametiwa: sikilingi xa le Australia, Maka ya le Jarimani, Lira ya le Italy, Firaki ya le Fura, Pondzo ya le Irac, Dina ya le Croatia, na tin'wana na tin'wana. Kokwana wa mina wa xisati a va tirhisile na khuroni ya Australia na Hungary. Tanihi loko nkarhi wu ya emahlweni, mali ya matiko leyi nga le ku tirhisiweni sweswiopen in new window hi ku nonoka kambe yi ta ya eswirhapeni swa tona. Yi ta tlakuka mixavo swinene kumbe yi susiwa. Kungari khale yi tava matimu ya mali ya matiku. Hi ta yi endla yi nga ha tirhi.
"Matimu ya kombisile leswaku mifumo yi ta hetelela yi tsandeka ku ala ku nghena eka miringo ya ku tlakusa ka mixavo ya mphakelo wa mali." - Saifedean Ammousopen in new window
Xana hikokwalaho ka yini Bitikhoyini yi hambanile? Eka ku hambana ka mali ya matiku leyi nga nyikiwa matimba hi mfumo, tinhundzu ta mali leti nga lawuriwiki hi mfumo, kambe hi milawu ya fizikaopen in new window, yi tala ku hanya na ku khomelela eka nkoka wa yona hi endzhaku ka nkarhi. Xikombiso xa kahle xa leswi sweswi i nsuku, leyi, tanihi hi vito leri yi ri ringanelaka Nsuku-eka-mpimoxiave wa sudi-ya-kahleopen in new window ri kombisaka, yi khomelerini eka nkoka wa yona ku tlula madzana na hambi magidi ya malembe, yi nga ka yi nga "tiyanga" hi ku hetiseka --- mhaka yo vutiseka emasungulweni---kambe nkoka lowu yi wu khomelelaka aswifani wu tava eka nongonoko wo fana wa vukulu.
Loko nhundzu wa mali kumbe mati ya tiko yi khomelela eka nkoka wa yona kahle endzhaku ka nkarhi na ndhawu, swi ta tekiwa tanihi ku ku tika. Loko yi nga khomeleli eka nkoka wa yona, hikuva yi ta hungutana hi ku olova kumbe ku tlakuka mixavo, swi tekiwa tanihi mali ya tiko yo olova. Mhaka yo tiyelela yi na nkoka ka ku yi twisisa Bitikhoyini na ku faneriwa hi ku kamberiwa hi ku hetiseka. Hi ta vuya eka yona eka dyondzo yo hetisela ya ikhonomiki: mali ya mpfumawulo.
Tanihi hiloko matiku yo tala ya xaniseka hi ku tlakuka swinene ka mixavoopen in new window, vanhu votala vata fanela ku langutisana na ntiyiso wa mali yo tika na ku olova. Loko hi ri na nhlahla, kumbexani na van'wana va va vekisi va le xikarhi va ta sindzisiwa ku hleka kambe tipholisi ta ti mali ta vona. xin'wana na xin'wana xi nga humelela, matwisiselo ya vuenti lawa ndzi nga ya kuma ndzi khensa Bitikhoyini swi nga endla ya tlurisa, swi nga ri na mhaka na mbuyelo.
Bitikhoyini yi ndzi dyondzisile hi xibalo lexi tumbeleke xa ku tlakuka ka mixavo na mhaku ya ku tlakuka swinene ka mixavo.
Dyondzo ya vukhume: Nkoka
Nkoka wu gina wu nga twisiseki nkarhu un'wana, naswona ku na miehleketo yo hlayaopen in new window leyi ringetaka ku hlamusela xivangelo xa ku va hi teka swilo swin'wana swi ri na nkoka ku tlula swin'wana. Vanhu I khale va yi tiva mhaka leyi ku fika magidi ya malembe. Tanihi loko Plato a tsarile eka n'wangulana wa yenana Yuthedemasi, hi teka swilo swin'wana swiri na nkoka hikuva swa kala, naswona a swi yi ngopfu hi nkoka wa swona eka ku hanya ka hina.
"Naswona loko u ri na vurhon'wana u ta tsundzuxa vana va wena mhaka leyi---leswaku va nga vulavuli na munhu handleka wena na vona va ri voxe. Hikuva ya kala, Yuthedemusi, leyi nga saseka, loko mati ya ri na nxavo wale hansi, kambe ya ri kahle ngopfu, tanihi leswi Pindar a nga vula." - Platoopen in new window
Nkoka lowu wo hlamarisaopen in new window wu kombisa nchumu wa hina vanhu wo tsakisa: hi ti komba hi tekela swilo enhlokweni ku ya hi hina vinyiopen in new window xa masungulo, kambe hi endla tano na swipimeto swo karhi swi nga vekiwa. Nchumu wo karhi wu nga va wo saseka eka hina hi swivangelo swo hamban, kambe swilo leswi hi swi tekelaka enhlokweni swi na swihlawulekisi swo karhi swo fana. Loko hi kota ku kopa xan'wanchumu hi ku olova, kumbe loko switele hi ntumbuluko, a hi voni nkaka wa swona.
Swa ti komba leswaku hi vona nkoka wa xilo hikuva xi kala (nsuku, Dayimani, nkarhi), xa tika kumbe xi na ntirho wa xihetiselo wo tumbuluxa, xo ka xi nga suseki (xifaniso xa khale xa murhandziwa wa wena), xa pfuna hi ndlela leyi yi hi pfumelelaka hi endla swilo leswi a hi nga swiendla, kumbe ku hlangana swileswi hinkwaswo, kufana na mitirho ta kahle ya vutshila.
Bitikhoyini yi hinkwaswo leswi nga le henhla: ya kala swinene (makhume-mbirhi n'we ya timiliyoni), yi ya henhla yi tika swinene ku yi tumbuluxa (ku hafula mbuyelo), ku ka yi nga suseki (xikhiya xa xihundla lexi nga lahleka, xi lahlekile ra makumu), na ku hi pfumelela ku endla swilo nyana leswi pfunaka. I xitirho xa kahle ku hundzisa nkoka hi ku tsemekatsa mindzilekano, yi ti komba yi ala eka yiriso na mphango eka endlelo, na ku tlula, i ku hlayisa vuhosi bya vun'winyi bya nkoka, yi pfumelela vanhu ku hlayisa rifumo ra vona swi nga katsi tibangi na mimfumo, ntsena ku hlaya swimbirhi.
Bitikhoyini yi ndzi dyondzisile leswaku nkoka wu ya hi wena n'winyi kambe kungari hi ku ya hi swo pfumala milawu.
Dyondzo ya Vukhume n'we: Mali
Xana mali I yini? Hi yi tirhisa masiku hinkwawo, kambe ma tikelo yo hlamula xivutiso lexi ma hlamarisa. Hi tshemberile eka yona hi tindlela tintsongo kumbe tikulu, naswona loko hi ri na yintsongo vutomi bya hina bya tika swinene. Hambiswiritano, a hi tali ku ehleketa hi xilo lexi nga endlaka leswaku misava yi rhendeleka. Bitikhoyini yi ndzi sindzisa ku hlamula xivutiso lexi kambe swi nga heli: Xana i yini mali?
Eka misava ya "masiku lawa", vanhu vo tala va ta ehleketa hi swiphemu swa phepha loko va vulavula hi mali, hambiloko mali ya hina yo tala ku ngo va nomboro ntsena eka akhawuti ya bangi. Hi sungurile ku tirhisa tiziro na ti n'we tanihi mali ya hina, loko swiritano Bitikhoyini yi hambana hi yini? Bitikhoyini yi hambana hikuva eka nkoka wa yona i mali ya "muxaka" wo hambana ku tlula mali leyi hi yi tirhisaka eka nkarhi wa sweswi. ku twisisa leswi, hinkwenu hi fanerile ku langutisa ekusuhi eka kuri mali i yini, yi tile njhani kuri ku va yona, na ku hikokwalaho ka yini Nsuku na silivhere swi tirhisiwile eka matimu yo tala ya swa timali.
"Eka mhaka leyi, yi toloveleki ngopfu kufana na xicelwa xo saseka. Ematshan'wini ya ku mphakelo wu cinca leswaku wu ta hlayisa nkoka wu tshamisa leswi wu nga xiswona, mphakelo wa sunguriwa na nkoka wu cinca." - Satoshi Nakamotoopen in new window
Swikhafu swa le lwandle, nsuku, silivhere, phepha, bitikhoyini. Emahetelelweni, mali I xin'wana na xin'wana ;exi vanhu va xi tirhisaka tanihi mali, ku nga ri na mhaka na xivumbeko xa xona, kumbe ku pfumaleka ka xona.
Mali, tanihi xitumbuluxiwa, I ya mampela. Misava yo pfumala mali yi hlangahlanganile ngopfu: I ti hlampfu tingani ti nga ni xavelaka tintanghu tintshwa? Loko kuri a ndzi lavi nchumu sweswi kambe ndzi lava ku susa maapula ya mina lawa ya nga ta bola ku ngari khale? A wu lavi ku ehleketa ngopfu ku lemuka leswaku ikhonomi yo xaviselana a yi tirheki.
Xa kahle swinene hi mali I ku yi nga cincisiwa hi nchumu un'wana na un'wana--- sweswo I ku tumbuluxiwa! Tanihi Nick Szaboopen in new window a swi komisile kahle hi vutlhari eka Ku tlhokonyotela: Masungulo ya maliopen in new window, hina vanhu hi tirhisile tindlela ta mixaka hinkwayu tanihi mali: vuhlalu swi endliwile hi switirhisiwa swo kala swofana na ayivhori, makhaba, kumbe na marhambu yo hlawuleka, na mixava yo hlaya ya juwelari, naswona hi ku famba ka nkarhi na hi swicelwa swo kala kufana na silivhere na nsuku.
Tanihi swivumbiwa leswi hi nga swona swo loloha, a hi ehleketi ngopfu hi swilo leswi tirhaka ntsena. Mali, eka votala va hina, yi tirha kahle. Kufana na mimovha ya hina kumbe tikhompyuta ta hina, votala va hina hi sindzisiwa ku ehleketa ntsena mitirho ya le ndzeni ya ya swilo leswi loko swi onhaka. Vanhu lava va voneke timali ta vona leti a va ti vekisile vutomi hinkwabyu ti nyamalala hikuva ku tlakuka swinene ka mixavo ka ya yitiva nkoka wa mali yo tika, kufana na vanhu lava nga vona vanghana va vona na ndyangu wu nyamalala hikokwalaho ka kuva vubihi bya Jarimani ya Nazi na Soviet Russia byi tiva nkoka wa xihundla.
Mhaka ya mayelana na mali I ku yi hlanganis ahinkwaswo. Mali I hafu ya nxavo un'wana na un'wana, lowu wu tsakisaka lava va nga exitulwini xo endla mali na matimba yo tala.
"Leswi mali ku nga hafu ya nxavo un'wana na un'wana wa swa timali na leswaku nhlukuvo hinkwawo ku tlakuka na ku wela ekankoka wa mali ya vona, hi vulavula hi matimba ya kahle, lama hahaka ehansi ka khavhara ya vusiku. I matimba ya ku herisa milorho leyi humelelaka swa mampela ntsena loko yi tshama nkarhi wo leha. Hi swona nkoka ngopfu wa matimba ya Fred." - Ron Paulopen in new window
Bitikhoyini yi susa matimba lawa hi kurhula, tanihi leswi yi endlaka swona eka ku endliwa ka mali na leswi yi endlaka swona ku nga ri na ku tirhisiwa ka sindziso.
Mali yi hundzile hi leka maendlelo yo hlaya yo vuyelela. Ku vuyelela kun'wana a kuri kahle. Ku hluvukisile mali ya hina hi ndlela yin'we kumbe yin'wana. Sweswi nyna, hambiswiritano, mitirho ya le ndzseni ya mali ya hina yi onhiwile. Namuntlha, kwalomu ka mali ya hina hinkwayu yi endliwa hi ku olova kungari na moyahi matimba lawa ya swikotaka. ku twisisa leswaku leswi swi tile njhani a ndzi boheka ku dyondza hi matimuna ku wa ka mali.
Loko kuri swita teka nandzelelo wa timhangu kumbe swihoxo swikula swa matimba ya dyondzo ku lulamisa ku onhaka loku switshamela ku voniwa. Ndzi khongela swikwembu swa mali ya mpfumawulo leyi nga ta va mahetelelo.
Bitikhoyini yi ndzi dyondzisile leswaku mali I yini.
Dyondzo ya vukhume-mbirhi: Matimu na ku wa ka mali
Vanhu votala va ehleketa leswaku mali yi yimeriwa hi nsuku, leyi yi nga khiyeriwa ekule eka ti vholuti tikulu, yi hlayisiwa hi makhumbi mo bumbula. Leswi swi ti kombe kuri ntiyiso malembe lawa ya nga hundza. A ndzi na ku tiyisisa ka leswi andzi swiehleketa, tanihi leswi a ndziri eka ku karhateka ko enta, switikomba onge a ni vi na ku twisisa ka nsuku, mali ya phepha, kumbe hikokwalaho ka yini yi fanerile ku yimeriwa hi nchumu emasungulweni.
Xiphemu xin'we xo dyondza hi Bitikhoyini I ku dzyondza hi mali ya fiyati: leswi yi vulaku swona, leswi yi nga tisa swona, na leswaku hikokwalaho ka yini ku ngari miehleketo ya kahle leyi a yi fanele hi vile na yona. Se, I yini mali ya fiyati? Naswona yi hi lahlekerile njhani?
Loko nchumu wu vekiwa hi fiyati, swivula leswaku wu vekiwile hi vulawuri lebyi nga le lawini kumbe gangiso. Hi mukhuva walowo, mali ya fiyati I mali ntsena hikuva munhu u vula leswaku I mali. Tanihi leswi mimfumo hinkwayo yi tirhisa mali ya tiko ya fiyati masiku lawa, munhu loyi i mfumo wa n'wina. Khombo ra kona, a mi tshuxekanga ku kanetana na nkoka lowu wa gangiso. mi ta hatlisa mi twa onge gangiso lowu i swilo hinkwaswo kambe a wu vavisi. loko mi ala ku tirhisa phepha leri ra mali ya tiku ku endla bindzu kutani mi hakela mibalo lava lava u nga bulisana na vona ntsena ikhonomikisi ku ta va vanhu lava u nga ta tshama na vona ekhotsweni.
Nkoka wa mali ya fiyati a wu tiyi eka swihlawulekisi swa yona. Kuri muxaka wa mali ya fiyati wu kahle ku fika kwihi, wu yelenisiwa ntsena na swa tipolitiki na fisikali (kuka) va nga tiyanga vanhu lava va yi lorhaka yi va eku hanyeni. Nkoka wa yona wu vekiwa hi nawu, swi nga yi hi swipimelo swo karhi.
Ku fikela sweswi nyana, mixaka yimbirhi ya mali yi tirhisiwile: mali ya swixavisiwa, yi endliwile hi swilo swo hlawuleka, na mali yo yimela, leyi yimelaka nchumu wo hlawuleka, hi xitalo eku tsaleni.
Hi hundzile hi le ka mali ya swixavisiwa la ha henhla. Vanhu va tirhisile marhambu yo hlawuleka, swikhafu, na swicelwa swo hlawuleka tanihi mali. Hi ku famba ka nkarhi, tikhoyini to tala ti nga endliwa hi swicelwa swo hlawuleka kufana na nsuku na silivhere leswi a swi tirhisiwa tanihi mali. Khoyini ya khaleopen in new window leyi ya kumeka sweswi nyana yi endliwile hi tumbuluko wo hlanganisiwa ka nsuku na silivhere naswona yi endliwile ku hundza malembe ya magidi mambirhi madzana nkombo. loko nchumu wu ri wuntshwa eka Bitikhoyini, mhaka ya khoyini a hi yona.
Ku twala leswaku tikhoyini to naveta, kumbe ku twa, ku tirhisa ndlela ya masiku law ayo tirhisa marito, swi kwalomu ka ku fana na khoyini ya kahle. Mutwi ya khoyini ya khale a kuri munhu loyi a nga veka kwalamu ka dzana wa tikhoyini leti endzeni ka poto kutani a ti lahla emasunguleni ya tempele, ntsena ku ti ya kumiwa endzhaku ka malembe ya magidi mambirhi madzana nthlanu. Vuhlayiselo bya kahle byo swi titikelela loko wo ni vutisa.
Rin'wana ra masayiti yo wa yo tirhisa tikhoyini ta swicelwa I ku va ti manyanisiwa, ku hungutiwa nkoka wa khoyini hi ndlela yo vuyerisa. Tikhoyini titshwa leti endliweke ku huma hinkwalaho ka ku manyanisiwa, ku tlakusa mixavo ya mali ya mphakelo hi mikarhi, ku swisa nkoka wa khoyini ya munhu un'wana na un'wana exikarhi ka maendlelo. Vanhu a va ri ku suseteleni ku ringana na leswi a va tsutsumisa swona na tidolla ta vona ta silivhere. Ndza ti vutisa leswaku i muxava wa njhani wa swinavetiso swa Ntlawa wo Susa Dolla a va ri na swona khale.
Leswi mimfumo yi nga ri ki na xiphiqo na ku tlukuka ka mixavo loko kuri vona va swi endlaka, mitirho yi endleriwile ku yimisa ku hungutiwa ka gwirila leyi. Eka fexeni ya khale ya maphorisa na vayivi, vamanyisi va khoyini va vile va kota na ku tumbuluxa swinene hi maendlelo ya vona, ku sindzisa 'vakulunkumba va minti' ku va va va kota ku tumbuluxa swinene na swi chuwhiseto swa vona. Isaac Newtown, mufizika wa misava hinkwayo wa ku tiveka ka Principia Mathematica, a tala ku un'wana wa varhangeri lava. U tiviwa hi ku engetelela milayeni yintsongo eka sayiti ra tikhoyini leti tahari konaka na namuntlha. Masiku a ku ri lawa ya nga hundza ya mali ya ku susiwa hi ku olova.
Hambi na maendlelo lawa ya ku hungutiwa ka khoyiniopen in new window yi langutisiwile, tikhoyini ta ha xaniseka ku suka eka swiphiqo swin'wana. Ti hi mabutsa na kona a ti ringaneli eka xo famba, ngopfu ngopfu loko mi hundziselo yi kulu ya nkoka yi fanerile ku humelela. Ku humelela na xikhwama xikulu ya tidolla ta silvhere nkarhi hinkwawo loko u lava ku xava Mercedes a hi swilo leswi endlekaka hi xitalo.
Ku vulavula hi swilo swa xijarimani: Kuri dolla ya le ka Nhlangano wa Matiko wu ri kumile njhani vito ra yona I xitori xa siku rin'wana. Rito "dolla" ri huma eka rito ra xijarimani Thaleropen in new window, nkomiso wa Joachimsthaler. Joachimisthaler a ku ri khoyini leyi a yi endliwile edorobeni ra Sankt Joachimsthal. Thaler i nkomiso wa vumbirhi munhu (kumbe nchumu) lowu humaka eka nkova, na hikuva Joachimsthal a ku ri nkova wa ntshovelo wa Khoyini ya silivhere, vanhu va a va vula ti khoyini leti ta silivhere va ku i Thaler. Thaler (xijarimani) yi ciciwa yi yisiwa eka daalders (xidachi), kutani emahetelelweni tidolla (Xinghezi)
Masungula ya vuyimeri bya mali yi endleriwile ku wisa mali yo tiya. Tisekifikheti ta nsuku ti tivisiwile hi 1863, naswona hi kwalomu ka malembe ya khume ntlhanu ya nga landzela, dolla ya silivhere na yona a yi nonoka kambe yi hetelela yi susiwa hi phepha: setifikhati ya silivhere.
Switekile malembe ya makume ntlhanu ku suka eka masungula ya tisetifikheti ta sivhereopen in new window to sungula] ku fika laha swiphemu leswi swa phepha swi nga cinciwa swi yisiwa eka nchumu lowu namuntlha hi wu tekaka tanihi dolla yin'we ya le U.S.
Tiva leswaku dolla ya silivhere ya le U.S ya 1928 ku ya ehenhla na sweswi yi famba hi vito ra setifikheti ya silivhere, swi kombisa leswaku himpela I dokhumente leyi kombisaka leswaku mukhomi wa xiphemu lexi xa phepha u kolotiwa xiphemu xa silivhere. swa tsakisa ku vona leswaku tsalwa leri kombisaka leswi rivile rintsongo endzhaku ka nkarhi. Landzeleriso wa setifikheti wu nyamalarile hi ku hetiseka endzhaku ka nkarhi nyana, wo susiwa hi xitetimende xo tiyisisa leswaku leti i tinoti to hlayisiwa.
Tanihi leswi swi nga hlamuseriwa laha ehenhla, nchumu wo fana na lowuya wu humelerile eka nsuku. Misava yo tala a yi ri eka xiyimo xa bimetalikiopen in new window, leswi vulaka leswaku tikhoyini a ti endleriwa ngopfu ngopfu nsuku na silivhere. Ku va tisetifikheti ta nsuku, na ku tirhiseka ka tikhoyini ta nsuku, swi vuriwile tanihi ku antswisiwa ka thekinoloji. Phepha ri tirhiseka ngopfu na ku va ri olovini, naswona hikuva ri hambaniseka hi ku ya hi munhu ntsena hi ku pirita nomboro yintsongo eka rona, swi olova ngopfu ku nghena eka ti yuniti tintsongo.
Ku tsundzuxa vakhomi (vatirhisi) leswaku tisetifikheti leti a ti yimela nsuku na silivhere ya mampela, a ti ri na vuhlovo ku ya hi xikongomelo na ku va swivuriwile eka setifikheti hi yoxe. U nga kota ku hlaya leswi nga tsariwa kahle u nga endli xihoxo ku suka ehenhla ku ya ehansi:
"Leswi swi tiyisa leswaku ku vile na leswi nga cheriwa eka ndzawulo wa swa timali ta Nhlangano wa Matiko ya Amerika dzana rin'we ra tidolla hi nsuku wa khoyini yi hakeriwa eka mukhomi loyi a lavekaka."
Hi 1963, marito lawa "KU HAKERIWA KA MUKHOMI LOYI A LAVEKAKA" ma susiwile eka mali yintshwa leyi nga humesiwa. Endzhaku ka malembe ya ntlhanu, ku nkutsuriwa ka mali ya maphepha ya nsuku na silivhere wu herile.
Marito lawa a ya tsundzuxa masungulo na miehleketo leyi nga kona endzhaku ka mali ya phepha swi susiwile. Muhlovo wa golidi wu nyamalarile. Leswi a yi sele na swona a ku ri phepha na yona na vuswikoti bya mfumo ku va yi pirita yin'wana yo tala hi ku rhandza.
Hi ku hela ka xiyimo xa nsuku hi 1971, xandla lexi xa dzana ra malembe hi ku leha xi vile xi helela. Mali yi vile nkohleko hinkwenu hi avelenaka ku fika siku ra namuntlha: mali ya fiyati. Yi faneriwa hi nchumu wo karhi hikuva ku va munhu a rhumela vhuthu na ku tirha etikhotsweni swivula leswaku swi faneriwile hi swin'wana. tanihi leswi swi nga ta hlayeka kahle eka mali ya dolla yin'wana na yin'wana leyi nga ta hangalaka namuntlha, "MALI LEYI I THENDARA YA NAWU". Hi marito yan'wana: yi na nkoka hikuva mali yi vula tano.
Hi ndlela yin'wana, ku na dyondzo yin'wana ya ku tsakisa eka bangi ya timali ta masiku lawa, yi nga tumbetiwa eka ndhawu yo basa. Ntila wa vumbirhi wu vula leswaku leyi I thendara ya nawu "YA SWIKWELETI HINKWASWO, SWO VONIWA HI UN'WANA NA UN'WANA NA SWA XIHUNDLA". Leswi swi nga va swi ri erivaleni eka vativi va ikhonomiki ka mina swa hlamarisa: Mali hinkwayo i xikweleti. Nhloko ya mina ya ha vava hikwalaho ka swona, naswona ndzi ta tshikela ku vangala ka vuxaka bya mali na swikweleti ku va vutiololi bya muhlayi.
Tanihi hi leswi hi swi voneke, nsuku na silivhere a swi tirhisiwa tanihi mali ya mileniya. Hi ku famba ka nkarhi, tikhoyini leti endliweke hi nsuku na silivhere ti susiwile hi phepha. Phepha hi swintsongotsongo ri amukeriwile tanihi hakelo. Ku amukeriwa loku ku endliwe nkohleko---nkohleko lowu phepha hi roxe ri nga na nkoka. Goza ro hetelela a ku ri ku herisiwa hi ku hetiseka ka ku hlanganisa exikarhi vuyimeri na ntiyiso wa: ku hela ka xiyimo xa nsuku na ku endla vanhu va tshemba leswaku phepha hi roxe i ro hlawuleka.
Bitikhoyini yi ndzi dyondzisile hi matimu ya mali na xandla xikulu eka matimu ya ikhonomikisi: fiyati ya mali ya tiko.
Dyondzo ya vu khume nharhu: Vuhlayisi bya mali byo ka byi nga ri nene eka kwalomu ka matiko hinkwawo ya le misaveni
Nkoka na mali a hi tihlokomhaka tintsongo, ngopfu ngopfu eka mikarhi ya masiku lawa. Endlelo ro endliwa ka mali eka sisiteme ya hina yo vekisa yi ringana na swintsongo na swona a ndzi nge ningisisi matitwelo ya leswaku swi endliwe hi mavomu. Leswi ndzi nga swi kuma ntsena eka matsalwa ya xifumo na ya nawu swi ti komba ntolovelo lowu tivekaka na le ka misava ya swa timali: A ku na nchumu lowu hlamuseriwa hi ku olova, ku nga ri hikuva swi o tala hi ntiyiso, kambe hikuva ntiyiso wu tumbetiwile endzhaku ka swileve na swilebe swa jagono na mpfilungano lowu nga le rivaleni. Ku ndladlamuxiwa ka polisi ya swa timali, ku olovisa hi ntalo, xinyanyuri ra fisikali eka ikhonomi." Vahlaleri va pfumela hi tihloko ku kombisa eku twananeni. Va tsakisiwile hi marito ya xiyimo xa le henhla.
Vuhlayisi bya mali byo ka byi nga ri nene eka kwalomu ka matiko hinkwawo ya le misaveni na ku olova hi talo hi wona marito ya kona ya xiyimo xa le henhla, leswi kanganyisaka leswi swi nga le ku humeleleni hi ku swi tumbeta tanihi hi swo katsana katsana na ku tika ku swi twisisa. loko a wo swi hlamusela n'wana wa malembe ya ntlhanu, vuhlanyi bya hinkwavo a byi ta vonaka hi ku hatlisa.
Godfrey Bloom, a ri eku lulamiseni ka palamende ya le Yuropa hi nkarhi wa njhekanjhekisano wa nhlanganoopen in new window, u swi vurile kahle ku tlula leswi mina a ndzi ta swi vurisa swona:
"[โฆ] a mi yi twisisi kahle mhaka yo vekisa. Tibnagi hinkwatu a ti na mali. Bangi ya Santander, bangi ya Deutsche, bangi ya vuhosi ya le Scotland---hinkwatu tihava mali! Naswona swi ta njhani ti ri hava mali? A hi endlelo ya Xikwembu. A hi rona kumbe ra tsunami. A ti na mali hinkwalaho ka ku hi na sisiteme leyi vitaniwaka 'Vuhlayisi bya mali byo ka byi nga ri nene eka kwalomu ka matiko hinkwawo ya le misaveni' leswi vulaka leswaku tibangi ti lomba mali leyi ti nga hava! i xitori xa vugevenda na swona i khale ngopfu swikarhi swiendleka. [...]
Hi na ku kopelana---leswi nkarhi un'wana swi vitaniwaka ku olova ko tala---kambe ku kopelana hi vito rin'wana na rin'wana. Ku piritiwa ko endliwa ka mali loku, loko munhu un'wana na un'wana a endlile, a ta ya e khotsweni a ya tshama nkarhi wo leha [โฆ] naswona loko hingase fikela laha hi sungulaka ku rhumela vavekisi---na swona ni katsa vavekisi va le xikarhi na vatipolitiki---e khotsweni va ya batitela mhaka leyi yo biha yi ta ya emahlweni yi humelela." - [Godfrey Bloom]njhekanjhekisano wa nhlangano7open in new window
Ndzi pfumeleleni ni vula kambe xiphemu xa nkoka: tibangi ta swikota ku lomba mali leyi ti nga hava.
Hikhensa Vuhlayisi bya mali byo ka byi nga ri nene eka kwalomu ka matiko hinkwawo ya le misaveni, bangi yi boheka ku khoma ntsena xiphemu xintsongo xa dolla yin'wana na yin'wana yi yi kumaka. Swi kwalaya xikarhi ka ziro na khume wa ti phesente, hi xitalo emakumu ya le hansi, lawa ya endlaka swilo swi nyanya ngopfu.
A hi tirhiseni xikombiso xo tiya ku twisisa ku antswa miehleketo leyi yo ka yi nga ri kahle: Xiphemu xa khume wa ti phesente xi ta kota ku endla swona kutani hina hifanerile ku hlayela hinkwaswo etihlokweni ta hina. Hi hlula hinkwenu. Hileswi, loko u teka dzana ra tidolla u yisa e bangi---hikuva a wu lavi ku yi hlayisa ehansi ka matarasi ya wena---vafanerile ntsena ku teka ntsena xiphemu xa yona lexi mi nga twanana. Eka xikombiso xa hina xiphemu xexo kutava khume wa tidolla, hikuva khume wa ti phesente wa dzana ra tidolla i khume ra tidolla. Swi olovile, a hiswona?
Loko swi ri tano tibangi ti endla yini hi mali leyin'wana? Ku humelela yini hi makume kaye wa tidolla ta wena? Tiendla leswi tibangi tiend;aka swona, va yi lombisa vanhu van'wana. Mbuyelo I xiandzisi xa maliopen in new window, lexi tlakusaka mphakelo wa mali eka ikhonomini swinene. Mali ya wena yo sungula ya dzana wa tidolla kungari khale yi tava dzana ra makume kaya wa tidolla. Hi ku lombisa xiphemu xa khume kaya wa ti phesente ya khume kaya wa tidolla leti tahaku endliwaka, kutava na madzana mbirhi makume nkombo n'we wa tidolla eka ikhonomi. Na tidolla ta madzana manharhu makume mune nharhu na khume kaya wa tisete endzhaku ka sweswo. Mphakelo wa mali wa tlakuka, leswi tibangi ti lombaka mali leti ti nga hava, Kungari na Abracadabra na yin'we, tibangi ti cinca dzana ra tidolla hi masalamusi yi va gidi ra tidolla kumbe ku tlurisa. Swi vonaka leswaku swi olovile ku hundza ka khame. Swo teka ku rhendzeleka ko lomba nyana.
Mi nga ndzi hoxisi: A kuna nchumu xo biha hi ku lomba. A ku na nchumu xo biha hi ntswalo. Nakambe a ku na nchumu xo biha hi tibangi ta hina ta khale ta kahle ta ntolovelo ku va hi hlayisa rifumo ra hina laha ku nga hlayiseka ku tlula endzeni ka masokisi ya wena lawa ya nga le ndzeni ka durowara.
Tibangi ta le xikarhi, hambiswiritano, I nchumu yo hambana. Swo huma endleleni swa milawu ya swa timali, hafu ya mani na mani hafu ya xihundla, ku tlanga xikwembu hi nchumu lowu khumbaka vanhu hinkwavu lava nga na xiave eka ku hluvuka ka misava ya hina, va nga ri na mapfalu, va tsakela ntsena vumundzuku byo tshembisa, naswona va ti komba va nga ri na vutihlamuleri kumbe vuhlahluviopen in new window
Loko Bitikhoyini ya nga ri ku tlukuka ka mixavo, yi ta yima ku va tano kunga ri khale. Mpimo wa mphakelo wa makume mbirhi n'we wa tibitikhoyini ti ta hetelela ti famba na ku tlakuka ka mixavo hi ku helela. Sweswi hi na misava yi mbirhi ya swa timali: wa ku tlakuka ka mixavo la ha mali yi piritiwaka hi ku ya hi munhu, na misava ya bitikhoyini, mphakelo wo hetelela wu lulamisiwaka na ku hlahluviwa hi ku olova eka munhu un'wana na un'wana. yin'wana u sindzisiwile ehehla ka hina hiku lwa, leyin'wani yi nga ngheneleliwa hi munhu un'wana na un'wana loko a swi navelaka. A ku na swipimelo swo nghenelela, kuhava loko a kombelaka mpfumelelo. Kunghenela hi kutitwela. Hi byona vusaseki bya Bitikhoyini.
Ndzi nga vula leswaku vulavurisano exikarhi vativi ikhonomini ya Kenynesianopen in new window na ya Austrianopen in new window a wa ha ri wa swa dyondzo hi ku hetiseka. Satoshi u kotile ku aka sisiteme ya ku hundzisa nkoka hi switeriyodzi, ku endla mali ya mpfumawulo leyi ya hanya hinkarhi wa endlelo. Hi ndlela yin'we kumbe yin'wana, vanhu votala va ta dyondza hi xikeme lexi ku nga Vuhlayisi bya mali byo ka byi nga ri nene eka kwalomu ka matiko hinkwawo ya le misaveni. Loko vo fika eka mahetelelo yo yelana tanihi vanhu va le Australia na vatirhisi va Bitikhoyini, va nga nghenelela mali ya ka inthanete yo kula swinene. Kuhava munhu loyi a nga tava tshikisa loko vo teka xiboho xo endla tano.
Bitikhoyini yi ndzi dyondzisile leswaku Vuhlayisi bya mali byo ka byi nga ri nene eka kwalomu ka matiko hinkwawo ya le misaveni I vuhlanyi ntsena.
Dyondzo ya Khume mune: Mai ya mpfumawulo
Dyondzo ya nkoka leyi ndzi nga yi dyondza eka Bitikhoyini hi leswaku eka nkarhi wo leha, mali yo tika yi le henhla ku tlula mali yo olova. Mali yo tika, leyi vitaniwaka tanihi mali ya mpfumawulo, I mali ya tiko leyi yi bindzurisiwaka misava hinkwayu leyi tiraka tanihi vuhlayiseki byo tshembeka bya nkoka.
Swi pfumeleriwile, Bitikhoyini ya ha ri ntsongo na ku olova. Vasoli va ta vula leswaku a yi hlayisi nkoka hi ku tshembeka. Vulavurisano wo olova wu hupa mhaka. Ku olova swo fanela swi languteriwa. Makete wu ta teka nkarhi nyana ku tiva nxavo ntsena wa mali leyi yintshwa. Nakambe, tanihi leswi swi nga humesiwa hi ndlela yo tlanga, Swi tiyerisiwile hi xihoxo ta mapimelo. loko u ehleketa hi ndlela ya tidolla u ta tsandzeka ku vona leswaku bitikhoyini yin'we yi ta tshama yi fanerile ku va bitikhoyini yin'we.
"Mphakelo wa mali yo tiya, kumbe mphakelo lowu cinciweke ntsena eka ntwanano na swipimelo swa xikongomelo na ku hlayeleleka, I xiyimo xa nkoka eka nxavo ntsena wo pfuna wa mali." - Fr. Bernard W. Dempsey, S.J.open in new window
Tanihi ku famba nyana ka xihatla hi le swirhapeni swa mali ya matiko leyi rivaliweke ku kombaka, mali leyi yi nga piritiwaka. Ku fikela sweswi, a ku na munhu eka matimu a nga swikota ku alela ndzingo lowu.
Bitikhoyini yi fambela kule na ndzingo wo pirita mali hi ndlela ya vutlhari. Satoshi a byi tiva vukwanga bya hina na ku tsandzeka---hikokwalaho a hlawurile nchumu wo tshembeka swinene ku tlula xiyimo xa vanhu xo hlayisa: Tihlayo.
Loko fomula leyi yi pfuna ku hlamusela mphakelo wa Bitikhoyini, kahle kahle a swi kumeki helo eka khodi. Ku humesiw aka bitikhoyini yintshwa swi endliwa hi Aligorithemikali yo lawuriwaopen in new window fexeni, hi ku hunguta sagwati leri ri hakeriwaka vatirhi va le mugodini mune wa malembe man'wana na man'wana. Fomula leyi nga la ha henhla yi tirhisiwa ku hlanganisa hi ku hatlisa leswi nga le ku humeleleni ehansi ka ndhawu. Leswi humelelaka himpela swi nga vonaka kahle hi ku langutisaku cinca eka sagwati ra buloko, sagwati leyi nga hakeriwa un'wana na un'wana loko a nga kumaka buloko ya ntiyiso, leswi humelelaka khume wa ti minete tin'wana na tin'wana.
Tifomula, matirhiselo ya logarithemiki na magonyelo a swi yi hi matitwelo ku swi twisisa. Mhaka ya mpfumawulo yi nga olova ku yi twisisa loko yi langutiwile hi ndlela yin'wana. Loko ho za hi tiva leswaku ku na swo tala ku fika kwihi, naswona hi tiva kuri swi tika ku fika kwihi ku endla nchumu lowu kumbe ku nghenelelisa swandla swa hina, Hi ta nambe hi twisisa nkoka wa yona. Leswi swi nga ntiyiso hi swifaniso swa Picasso, tikatara ta Elvis Presley's, na tivhayolini ta Stradivarius na swona i ntiyiso eka mali ya tiko ya fiyati, nsuku, na tibitikhoyini.
Matiyelo ya fiyati ya mali ya tiko ma ya hi ku I mani a rhangelaka endlelo ro karhi ro pirita, Mifumo yin'wana yi nga ti yimisela ngopfu ku pirita nhlayo yikulu ya mali ya tiku ku tlula yin'wana, ku ri hi mhaka mali ya tiko yo kala ntikelo. Mifumo yin'wana yi nga va na swipimelo eka ku pirita mali ya vona, kuri himhaka ya ku tiya ka mali ya tiko.
Khale a hi ri na fiyati ya mali ya matiko, mpfumawulo wa mali vekiwile hi swihlawulekisi swa ntumbuluko swa swilo leswi a hi swi tirhisa tanihi mali. Nhlayo ya nsuku emisaveni yi pimiwile hi milawu ya fizika. Nsuku ya kala hikuva ntlumbano wa tinyeleti ta supanobhayi na nyuturono wa kala. ku "khuluka" ka nsuku ku pimiwile hikuva ku yi tshaha i ntirho nyana. kuva elemete yo tika swi tala ku lahliwa ehansi ko enta.
Ku yima ka xiyimo xa nsuku swi nyikile ntiyiso wuntshwa.: ku engetelela leswaku mali yitshwa yi lava nthosi wa inki. Eka misava ya hina ya ximanguva lawa ku engetelela tiziro to hlaya eka ntsengo wa akhawuti ya bangi swi lava matimba ya ntsongo: Ku hoxa nyana to hlaya eka bangi ya khompyuta swi ringanile.
"Xiphemu xin'we xa nkoka xa ntiyiso lowu wutshwa hileswaku mihlangano yo fana na Fred heleriwi hi mali. Va nga pirita nhlayo yin'wana na yin'wana ya mali leyi va nga yi lavelaka vona vinyi mahala." - Jรถrg Guido Hรผlsmannopen in new window
Nawu lowu nga humeseriwa ehandle laha henhla wu nga ha humeseriwa swinene hi ku angarhela tanihi mpimanyiso wa "xitoko" eka "nkhuluko". Swi vekeka ku olova , xitoko I ku nchumu lowu nga kona wu nga va wu endla mali muni. Ku ya hi swikongomelo swa hina, xitoko i mpimo wa mphakelo wa mali eka nkarhi wa sweswi. Nkhuluko i ku ku nga vo ku tumbuluxiwile swingani endzhaku ka nkarhi wo karhi (xikombiso, hi lembe). Xiletelo xo twisisa mali ya mpfumawulo swile ku twisiseni mpimanyiso wa xitoko eka nkhuluko.
Ku hlayela mpimanyiso wa xitiko eka nkhuluko wa fiyati wa mali ya tiko swa tika, hikuva kuri u na mali muni kwalanoopen in new window swi ya hi ku u yi langusa njhani. U nga hlayela ntsena yaphepha na tikhoyini (M0), katsa ku kambelo muendzi na ku kambelo xa dipoziti M1, u katsa ti akhawuti to veka mali na timali matlhelo hinkwawo na swin'wana swilo M2, na ku tlhela u katsa tisetifikheti ta dipoziti eka hinkwaswo sweswo (M3). Ku ya emahlweni, swi ta njhani leswaku leswi hlamuseriweke na ku pimiwa swi hambana ku ya hi matiko naswona ku sukela loko vuhlayisi bya federali ya le US yi yimile ku kandziyisaopen in new window tinomboro ta M3, hi ta fanela ku endla mphakelo wa swa timali ta M2. A ndzi ta tsakela ku tiyisisa tinomboro leti, kambe ndzi ehleketa leswaku hi fanerile hi tshemba leswi hi nga nyikiwa eka nkarhi wa sweswi.
Nsuku, xin'wana xa swicelwa swo kala emisaveni, yi na mpimanyiso wa le henhla wa xitoko eka nkhuluko. Ku ya hi ndzavisiso wa Giyologikali ya le US, tithani tintsongo to hundza dzana na makume kaye gidi ti ceriwile. Eka masiku mo hlaya lawa ya nga hundzaopen in new window, ku fika kwalomu magidi nharhu na dzana wa tithani ta nsuku ti ceriwile hi lembe.
Ku tirhisa tinomboro leti, hi ta kota ku hlayelela mpimanyiso wa xitoko eka nkhuluko wa nsuku: dzana na makume kaye gidi hi avanyisa hi magidi nharhu na dzana leswi swi hinyaka makume ntsevu n'we.
Kuhava lexi nga na mpimanyiso wa le henhla wa xitoko eka nkhuluko ku tlula nsuku. Hikokwalaho nsuku, ku fika sweswi, a yi ri mali yo tika, na mpfumawulo swinene eku hanyeni ka yona. Swi tala ku vuriwa leswaku nsuku hinkwayu leyi nga ceriwa ku fikela sweswi a yi ta ringana eka sayizi ya swidziva swimbirhi swo khidela swa ti olepikisi. Ku ya hi tikhalikhulexini ta minaopen in new window, a hi ta lava mune. Loko swi ri tano ndzi enhleketa leswaki swi lava ku cinciwa, kumbe swidziva swa khidela swa ti olepikisi ti yile ti tsongahala.
Nghenelela Bitikhoyini, Tanihi leswi u nga u switiva, mayini wa bitikhoyini a wu nga lawuleki malembe nyana ndzhaku. Swi vile tano hikuva ha hari eka swiyimo swa le masunguleni leswi vitaniwaka nkarhi wa mbuyelo, laha madingu ya mayini ma vuyeriwaka hi bitikhoyini yo tala ku va ti tirhile swinene. Sweswi hi le ka nkarhi wa mbuyelo wa nomboro ya mune, leyi nga sungula hi 2020 naswona yi ta hela emasunguleni ya 2024, kumbexani hi Mudyaxihi. Loko mphakelo wa bitikhoyini wu tekeriwa xiboho ka ha ri na nkarhi, mitirho ya le ndzeni ya Bitikhoyini yi pfumelela ntsena masiku yo pimanisa. Hambiswitano, hi nga vhumba hi vutitshembi leswaku mpimanyiso wa bitikhoyini wa xitoko eka nkhuluko wu ta va njhani. Tiva leswi: yi ta va henhla.
Henhla ku fika kwihi? Kahle, swi kombisa leswaku Bitikhoyini yi ta tika ngopfu.
Hikwalaho ko chika hi ku phikelela ka mbuyelo wa mayini, nkhuluko wa bitikhoyini leyitshwa yi ta wa hinkwalaho ka mpimanyiso wa wo gonya swinene wa xitoko eka nkhuluko. Yi ta khoma nsuku hi 2020, yi ta tlhela yi yi hundza endzhaku ka malembe ya mune hi ku andzisa kambirhi vupfumawulo bya yona kambe. ma andziselo yotano ya ta humelela ku fika ka ka makume ntsevu mune hi ku hetisela. Hi khensa matimba ya miphikelelo, nhayo ya Bitikhoyini leyi nga ceriwa hi lembe yi ta chika yi va ehansi ka dzana wa bitikhoyini eka malembe ya makume ntlhanu naswona ehansi ka bitikhoyini yin'we eka malembe ya makume nkombo ntlhanu. Xiphayiphani xa misava lexi ku nga xihingakanyi xa mbuyelo xi ta oma kwalaya ka lembe ra 2140, Ku yimisiwa ka ntshovelo wa bitikhoyini. Lowu i ntlangu wo leha. Loko u ri ku hlayeni ka leswi, u hatlisile.
Tanihi leswi bitikhoyini yi fikelelaka mpimanyiso wa xitoko eka nkhuluko yi tava mali yo mpfumawulo ngopfu eku hanyeni. Mpfumawulo wo ka wu nga heli wa tika ku wu ba.
Swi voniwile hi tilense ta ikhonomikisi, ntolovelo wo tika wa Bitikhoyini swi nga endla ku ri wona xiphemu xa yona xa nkoka ngopfu. Kuri swi tika njhani ku cela bitikhoyini swi ya hi tibitikhoyini ti nga ceriwa hi ku hatlisa ku fika kwihi*. I ntolovelo wo cinca cinca ka matikelo ya netiweke ya mayini leyi hi pfumelelaka kuri hi vhumba mphakelo wa vumundzuku bya yona.
(* Kahle kahle swi ya hi kuri ti buloko ta nawu ti kumeka hi ku hatlisa ku fika kwihi, kambe ku ya hi swikongomelo swa hina, swifana na "ku cela tibitikhoyini" naswona switava tano eka malembe ya dzana makume mbirhi lawa ya taka.)
Maolovelo ya aligorithemi ya ntolovelo wo tika yi nga kavanyisa leswaku yi suka e ku ehleketeni ka yona, but ntolovelo wo tika hakanene I ku hundzuluxiwa ka swringaniso swa Einsteinian. Swa tiyisisa leswaku , a swi na mhaka leswaku I matimba ma ngani kumbe ma ntsongo ku fika kwihi ma nga tirhisiwa eku celeni, Mphakelo wa Bitikhoyini wo lawuriwa a wu nge kavanyisiwi. Tanihi ku kaneta xitirhisiwa xin'wana na xin'wana xa koka, a swi na mhaka leswaku i matimba mo fika kwihiopen in new window munhu a nga manyiketela eku celeni ka bitikhoyini, ntsengo wa mbuyelo wu ta engetelela.
Ku fana na E=mc2 yi lerisaka mpimo wa rivilo ra misavaopen in new window emisaveni ya hina, ntolovelo wo tika ka Bitikhoyini wu lerisa mpimo wa mali ya misava eka Bitikhoyini.
Loko a ku nga ri ntolovelo lowu wo tika, tibitikhoyini hinkwatu a ti tava ti ceriwile khale. Loko a ku nga ri ntolovelo lowu wo tika, Bitikhoyini kumbexana a yi tava yi nga hanyanga evu n'wananeni bya yona. Hi swona swi hlayisaka netiweke hi nkarhi wa yona wa mbuyelo. Hi swona swi hlayisaka ku tiyela na manyikelo yo fanaopen in new window ya bitikhoyini leyi yintshwa. i themostati leyi lawulaka pholisi ya swa timali ta Bitikhoyini.
Einstein u hi kombisile nchumu wo tanihi novhele: a swina mhaka leswaku nchumu u wu susumeta swinene ku fika kwihi, eka poyiti yo karhi u nge swikoti ku kuma rivilo eka yona. Satoshi na wena u hi kombetile nchumu wo tanihi novhele: a swina mhaka leswaku u yi cela swinene ku fika kwihi nsuku leyi ya xidigitali, eka poyiti yo karhi eveuton'wini u nge swikoti ku kuma bitikhoyini yo tala eka yona. Swo sungula eka matimu ya vanhu, hina nhundzu ya swa timali leyi, swi nga ri ku na mhaka leswaku u ringeta ku fika kwihi, u nge swikoti ku tumbuluxa yo tala ya yona.
Bitikhoyini yi ndzi dyondzisile leswaku mali ya mpfumawulo yi na nkoka.
Ndzima ya Vunharhu: Thekinoloji
Makhiya ya golidi, matliloko lawa ya tirhaka hi nkarhi, tinxaka lexi lulamisaka ku holova holova, na vaaki lava nga ri ki na mavito kumbe sikanfza. Leswi twalaku onge ko va xitori xa le Tikweni ra tswamba na vulombe I bindzu ra siku na siku emisaveni ya bitikhoyini.
Tanihi leswi hi nga vangala eka [Ndzima ya vumbirhi] (#ndzima-ya-vumbirhi-ikhonomikisi), swiphemu swikulu swa sisteme ya sweswi ya timali yi tshoviwile hi sisiteme. Kufana na Aliceopen in new window, hi to tshemba ku fikelela kahle ntsena sweswi. Kambe, hi khensa musunguli wa sedonimasi, hi na thekinoloji yo kahle swinene ku hi seketela eka nkarhi wa sweswi: Bitikhoyini.
Ku lulamisa swiphiqo eka ndzawu ya ti hofisi to tala to lawuriwa na la ku nga na lava mitlulanaka milenge swilava tihlamulo to nga tinga fambi na ta munhu. Leti ku nga va ka swiphiqo swintsongo ku lulamisa ti hi hinkwaswo kambe eka misava leyi yo ka yi nga tiveki ya madingu. Bitikhoyini yi tshembele eka khiripitogirafi ku va na tihlamulo to tala, a swifani loko ndzi langutisa hi ti lense ta thekinoloji. Ntsena leswaku khiripitogirafi leyi yi tiyile ku fika kwihi swi nga vangariwa eka yin'we ya ti dyondzo leti landzelaka.
Khiripitogirafi hi leswi Bitikhoyini yi swi tirhisaka ku susa ku tshemba eka valawuri. Ematshan'wini yo tshembela eka mihlangano yo lawuriwa, sisteme yi tshembele eka vulawuri byo hetelela bya misava ya hina: fizika. Tindzoho tin'wana ta ku tshemba ta ha ri kona, hambiswiritano. Hi ta kambela tindzoho leti eka dyondzo ya vu,nirhi ya ndzima leyi.
- Dyondzo ya vu khume ntlhanu: Matimba eka tihlayo
- Dyondzo ya Khome ntsevu: Miehleketo eka "U nga tshembi, tiyisisa"
- Dyondzo ya Khume Nkombo: Ku byeletela nkarhi swi teka ntirho
- Dyondzo ya vu khume nhungu: Famba hi ku nonoka na swona u nga fayi swilo
- Dyondzo ya Vakhume kaye: Xihundla a xi fangi
- Dyondzo ya Khume mbirhi: Tisayifaphaki ti tsala khodi
- Dyondzo ya Makume mbirhi n'we: Swigego swa vumundzuku bya Bitikhoyini
Tdyondzo to hlaya leti hi nga hundza hi le ka tona ti vangala hi tiethosi ta nhluvuko wa xitekinoloji wa Bitikhoyini, leti vuriwaka kuva ti ri na nkoka tanihi thekinoloji hi yoxe. Bitikhoyini a hi epe yin'wana yo hatima eka riqongho ra wena. I masungulo ya ntiyiso wa ikhonomic leyitshwa, leswi swi endlaka leswaku Bitikhoyini hi khomiwa tanihi sofuwere wa ntlawa wa vundzeni bya timali.
Xana hi le kwihi eka hundzukelo leri ra timali, swa rixaka na swa thekinoloji? Tinetiweke na tithekinoloji swa kahle swi nga ha tirha tanihi swigego swa vumundzuku bya Bitikhoyini, leswi nga vangariwa eka dyondzo dyondzo yo hetisela ya ndzima leyi.
Ro hetelela, nghena ndzeni andswona u tiphina hi ndlela. Kufana na tithekinoloji to tlakuka swinene, hi la va ku humeseriwa erivaleni.
Dyondzo ya vu khume ntlhanu: Matimba eka tihlayo
Tihlayo ti xiphemu xa nkoka eka vutomi bya hina bya masiku hinkwawo. Tihlayo tikulu, hambiswiritano, a hi swilo leswi votala va hina hi swi tivaka ngopfu. Tihlayo letikulu leti hi nga hlanganaka na tona eka vutomi bya masiku hinkwawo ti le xikeli xa timiliyoni, tibiliyoni, na tithiriliyoni. Hi nga hlaya hi vanhu va miliyoni lava nga le ku hluphekeni, tibiliyoni ta tidolla leti nga tirhisiwa eka tibeyili ta bangi, na tithiriliyoni ta swikweleti swa tiko. hambiswiritano swa tika ku switwisisa tihlokomhaka leti, hi ndlela yin'wana hi amukerile sayizi ya tihlayo teto.
Hambileswi hi nga langutekaka hi amukerile tibiliyoni na tithiriliyoni, mapfalu ya hina se ya sungurile ku tsandzeka tihlayo to tala hi ndlela leyi. Xana u na mapfalu u fanerile ku yima nkarhi wo fika kwihi u yimela tisekondi ta miliyoni/biliyoni/thiriliyoni kuri ti hundza? Loko u fana na mina, u lahlekile u nga tsemanga na tihlayo.
A hi languteni xikombiso lexi kahle: ku hambana exikarhi swona I ku tlakuka hi tiodara ta ntalo: 10(6), 10(9), 10(12). Ku ehleketa hi tisekondi a swi nge pfuni ngopfu, leswi swi nga tano a hi hundzulexeni leswi swi ya eka nchumu lowu hi nga ta kota ku rhendzelexa tihloko ta hina kona:
10โถ: Miliyoni ya tisekende a kuri vhiki rin'we na hafu hi vukhale.
10โน: Biliyoni ya tisekende a ti ri kwalomu ka makume mbirhi mbirhi hi vukhale,
10ยนยฒ: Thiriliyoni ya ti sekende hi vukhale Manhattan yi kumiwile ehansi ka xilebe xo tiya xa ayisiopen in new window.
Loko hi namba hi nghena ehenhla ka ndhawu ya vuhosi ya asitoronomikali ya kiripitogirafi ya manguva lawa, mapfalu ya hina ya tsandzeka hi ndlela yo vava swinene. Bitikhoyiniyi a kiwile kusuhi na tihlayo tikulu na ku ti komba ku nga ri na vukoteki yo ti vhumba. Tihlayo leti i ndlela, yi kulu ku hundza xin'wana na xin'wana hi nga hlanganaka na xona eka vutomi bya siku na siku. Tiodara to tala leti kulu ngopfu. Ku twisisa leswaku leswaku tihlayo leti tikulu ku fika kwihi swi na nkoka eka ku twisisa Bitikhoyini yi helerile.
A hi switekeni SHA-256open in new window, yin'wana ya mitirho ya haxiopen in new window yi tirhisiwaka eka Bitikhoyini, tanihi xikombiso xo tiya. Ko va ntumbuluko ku ehleketa hi swiphemu swa kwalomu ka madzana mbirhi na makume ntlhanu ntsevu tanihi "256", leyi ku nga ri ki nhlayo yikulu na switsongo. Hambiswiritano, nhlayo eka SHA-256 yi vulavula hi ti odara to tala---nchumu lowu mienhleketo ya hina yi nga tolovelanga ku tirhana na wona.
Loko ku leka kuntsongo kuri metiriki yo koteka, nhlamuselo ya mapela ya vuhlayiseki bya 256 yi lahleka eka vuhundzuluxi. Kufana na leka timiliyoni (10"6") na tibiliyoni (10"9") ehenhla, nhlayo eka SHA I ya ti odara to tala (2"256").
Loko swiritano, SHA-256 yi tiye ku fika kwihi, kahle kahle?
"SHA-256 yi tiyile swinene. A yi fani xa xitepe xo tLakuka ku suka eka MD5 ku fika eka SHA1. Yi nga tshama malembe-xikhume yo hlaya handleka loko kuri na nhaselo wo humelela wu kulukumba." - Satoshi Nakamotoopen in new window
A hi humeseleni swilu ehandle. 2ยฒโตโถ yi ringana na nhlayo leyi landzelaka:
115 wa tikwaturivhijitiliyoni 792 wa titirevhijitiliyoni 89 wa tiduvhijitiliyoni 237 wa tiyunivhijitiliyoni 316 wa tivhijitiliyoni 195 wa tinovhemidesiliyoni 423 wa tiokutodesiliyoni 570 wa tisepitendisiliyoni 985 sekisideliyoni 8 wa ti khwindesiliyoni 687 wa tikhwaturedesiliyoni 907 wa thiredesiliyoni 853 wa ti dudesiliyoni 269 wa ti andasiliyoni 984 wa ti desiliyoni 665 wa tinoniliyoni 640 wa tiokiliyoni 564 wa ti sepitiliyoni 39 wa ti sekitiliyoni 457 wa ti khwanitiliyoni 584 wa ti khwadiriliyoni 7 wa titiriliyoni 913 wa tibiliyoni 129 wa timiliyoni 639 wa madzana 936.
Ku na ti noniliyoni to tala! Ku pfotsela nhloko ya wena eka nhlayo leyi a swi koteki. Ku hava nchumu xo xi ringanisa na xona eka misava leyi ya nyama. Yi kulu ngopfu ku tlula nhlayo ya tiathomisi eka misava yo ehleketiwa. Byongo bya munhu a byi endliwanga ku swi twisisa.
Xin'wana xa swifaniso swa kahle swa matimba ya mapela ya SHA-256 I vhidiyo leyi landzelaka hi Grant Sanderson. Eyi nga vitaniwa "Xiphemu xa vuhlayiseki xa 254 xi hlayisekile ku fika kwihi?"open in new window yi kombisa hi ku saseka makulelo ya xipeyisi xa xiphemu xa 256. Ti endleli musa kutani u teka ntlhanu wa timinete u yi vona. Na letin'wana hinkwato 3Blue1Brownopen in new window tivhidiyo a yo tsakisa ntsena kambe yi tlheli yi endliwa kahle. Xitsundzuxo: Swi nga endla u wela endzeni ka goji ra Mpfundlha.
Bruce Schneieropen in new window u tirhisile swipimo swa nyama swa ku tsala ku veka nhlayo leyi eka mavonelo yo karhi: hambiloko a ho aka khompyuta, leyi a yi ta tirhisa matimba man'wana na man'wana lama yi nyikiweke mona eka swiphemu swi ringana kahleopen in new window, ku aka xirhendzevutana xa Dysonopen in new window ehenhla ka dyambu ra hina, kutani yi tshikiwa yi hanya dzana ra mabiliyoni biliyoni ya malembe, a hi tava ha ha ri na nkarhi wo ringana makume mbirhi wa tiphesete leswaku hi kuma nayiti eka xiphemu xa 256 xa hayisiteke.
"Tihlayo leti ti hava nchumu xo xi endla hi thekinoloji ya tidivhayisi; I makumu lawa kulu leyi ti theyimodayinamiki ti pfumelelaka. Naswona va vula hi ku tiya leswaku mihlaselo ya sindziso ya ti hanyi eka swikhiya swa xiphemu xa 256 ti nge koteki ku endleka hi ku olova ku kondza tikhompyuta ti endliwa hi nchumu ku handleka mhaka na ku tata nchumu handleka xipeyisi." Bruce Schneieropen in new window
Swa tika ku hlamusela ngopfu vuenti bya leswi. Kiripitogirafi yo tiya yi vekisa ringaniso wa matimba ya misava ya nyama hi nga yi tolovrla ngopfu. Swilo swo ka swi nga tshoveki a swi hanyi eka misava ya mampela. Tirhisa matimba yo ringana, naswona u ta kota ku pfula rivanti rin'wana na rin'wana, bokisi, kumbe xifuva xa laha ku nga hlayisiwa swa nkoka.
Xifuva xa laha ku nga hlayisiwa swilo swa nkoka xa Bitikhoyini xi hambanile swinene, Xi hlayisiwa hi kiripitogirafi yo tiya, leyi a nga matimba ya tihanyi. Naswona ntsena masungulo mikumbetelo ya ximetametiki ya homa, matima ya tihanyi I swona hi nga na swona ntsena. Swi pfumeleriwile, ku na xihlawuriwa xa nhlaselo ya nhlanu wa tidollaopen in new window. Kambeku twisa ku vava a swi nge tirheli tiadirese hinkwatu ta bitikhoyini, na makhumbi ya khiripitogirafiki ya bitikhoyini yi ta hlula mihlaselo yo sindzisa tihanyi. hambi na loko u ta eka swona na matimba ya dzana wa madyambu. Kahle kahle.
Ntiyiso lowu na mahatelelo ya kona a swi komisiwile eka ku vitaniwa eka swindla swa khiripitogirafikiopen in new window: *kuhava nhlayo ya matimba ya nga ta [pfhuka ya lulamisa xiphiqo xa metse."
"A swile erivaleni leswaku misava a yo fanela yi va hi ndlela leyi. Kambe hii ndlela yin'wana misava yi n'wayitelela enikhiripixini." Julian Assangeopen in new window
Kuhava na wun'we sweswi a swi tivaka kahle kuri misava yi n'wayitela swa mampela kumbe hayi. Swa koteka leswaku nkumbetelo wa hina wa tiaseyimethirayisi ya methemetikali a hi yona na swona hi kuma leswaku P kaahle kahle yi ringana na NPopen in new window, kumbe hi kuma nhlamulo yo hambarisa hi ku hatlisa eka swphiqo swo karhiopen in new window leswi eka nkarhi wa sweswi hi kumbetetaka ku va ku tika. Loko sweswo ko va mhaka, khiripitogirafi leswi hi yi tivisaka swona yi ta yima ku hanya, na mahetelelo ya nga tala ku cinca misava ku hundza leswi yi tivasiwaka xi swona.
"Vhiresisi eka tinyumerisi" = "Matimba eka Tihlayo" - epiiopen in new window
tivhireyisis eka tinyumerisi a hi xihlambanyo xo nkoka xinoko xo tirhisiwa hi vatirhisi va bitikhoyini ntsena. Ku lemuka leswaku ku na matimba yo ka ya nga twisiseki eka tihlayo I mhaka yo enta na yona. Twisisa leswi, na ku endliwa ka natimba lawa ya hanyaka leswi hi pfumelelaka ku cinca vonelo ya vutomi na vumundzuku lebyi nga le henhla ka hina.
Mbuyelo wun'we wo kongoma wa leswi I ntiyiso wa leswaku u boheki ku kombela mpfumelelo ka munhu ku nghenelela eka Bitikhoyini. A kuna pheji leri lavka nsayino, a ku na khampani leyi rhangelaka, a ku na ejensi ya mfumo la ha mi nga ta rhumela kona ti fomo ta xikombelo. Wo ti endlela nhlayo yi kulu hi ku olova ku hundza kwalano se u va u lunghekile ku ya emahlweni. Vulawuri bya le xikarhi bya ku endliwa ka akhawuti i methematiki. Naswona ko tiva Hosi leswaku i mani a rhengalaka sweswo.
Bitikhoyini yi endliwile ehenhla ka matwisiselo ya hina ya ntiyiso. Loko kahari na swphiqo swo tala swi nga ofuleka eka fizika, khompyuta sayese, na methematiki, Ha ti tshemba hi swilo. Leswaku ku na asiyimetiri exikarhi ka ku kuma tihlamulo naswona ku tiyisisa ntiyiso wa tihlamulo leti i mhaka yin'wana. Leswaku ku tsala swi lava matimba hi yin'wana. hi marito yan'wana: ku kuma nayiti eka hayisitaki swa tika ku tlula ku tiyisisa loko kuri xilo xo kombetela evokweni ra wena himpela i nayiti kumbe a hi yona. Naswona ku kuma nayiti i ntirho.
Makulelo ya sayizi ya xipeyisi xa adirese ya bitikhoyini himpela xa hlamarisa. Nhlayo ya makhiya ya xihundla na wo hundza kwalano. Swa tsakisa ku vona leswi misava ya hina ya sweswi yi virisaka swona eka mhaka yo ka swi nga koteki ku kuma nayiti eka hayisiteke yi kulu yo nga yi nga twisiseki. Sweswi ndzi wu tiva ngopfu ntiyiso lowu ku tlula khale.
Bitikhoyini yi ndzi dyondzisile leswaku ku na matimba eka tihlayo
Dyondzo ya Khome ntsevu: Miehleketo eka "U nga tshembi, tiyisisa"
Bitikhoyini yi ti yimisela ku susa, kumbe ku endla ndlela yin'wana eka, mali ya tiko ya ntolovelo. Mali ya tiku ya ntolovelo ya boheka eka vulawuri byo lawuriwa, swi nga ri na mhaka loko kuri hi vulavula hi thendara ya nawu kufana na dolla ya le US kumbe mali ya monopholi ya masiku lawa kufana na V-timali ya Fortnite. Eka swikombiso hinkwaswu, u boheka ku tshemba vulawuri bya le xikarhi ku humesa, ku fambisa na ku hangalasa mali ya wena. Bitikhoyini yi chucha xiboho lexi, naswona mhaka yikulu leyi Bitikhoyini yi yi lulamisaka i mhaka ya ku tshemba.
"Masungulo ya xiphiqo na mali ya tiku ya ntolovelo I ku tshemba loku ku lavekaka ku endla leswaku swi tirha [โฆ] Leswi lavekaka I sisiteme yo hakela hi gezi ku ya hi vumboni bya khiripitogirafiki ematshan'wini ya ku tshemba" - Satoshiopen in new window Nakamotoopen in new window
Bitikhoyini yi lulamisa xiphiqo xo tshemba hi ku va yi hambanyisiwile hi ku hetiseka, ku nga ri na xiphamelo xa le xikarhi kumbe mavandla lawa ya nga tshembiwa. Ku nga ri na hambi mavandla ya vunharhu ya nga tshembiwa, kambe mavandla lawa ya ndla tshembeka, swi helela kwalano. Loko ku nga ri na vulawuri bya le xikarhi, ku hava munhu loyi u nga ta n'wi tshemba, Ku hambanyisiwa ko hetiseka i vutumbuluxi. I masungulo ya ku tiyisela ka Bitikhoyini, hikokwalaho ya ha nyana na namuntlha. Ku hambanyisa na kona hi kona ku nga endla leswaku hi va na mayini, madingu, swikhedzakhedzana swa tiwalete,na ina, bulokucheyini. Xilo xin'we ntsena lexi u faneleke ku xi "tshemba" hi leswaku matwisiselo ya hina ya methematikisi na fizika a mo ka ma ga ri kona hi ku hetiseka na leswaku vatirhi va le mugodini votala va endla hi ndlela ya ntiyisoopen in new window (leswi va nga hlohloteriwa xiswona.
Loko misava ya ntolovelo yi tirha ehansi ka ku kumbetela ka *"tshemba, kambe tiyisisa," Bitikhoyini yi tirha ehansi ka ku kumbetela ka "u nga tshembi, tiyisisa." Satoshi u endlile nkoka wo susa ku tshemba erivaleni eka hinkwaswo swimbirhi ku nga masungulo na mahetelelo ya phepha ro basa ra Bitikhoyiniopen in new window.
"Maheletelelo: Hi ringanyetile sisteme yo hakela hi gezi ku nga tshemberiwi eka ku tshemba." - Satoshi Nakamotoopen in new window
Tiva leswaku "ku ku nga tshemberiwi eka ku tshemba" swi tirhisiwa eka mbangu wo karhi lani. Hi vulavula hi mavandla ya nharhu yo tshembeka, xikombiso, mavandla yan'wana lawa mi ya tshembaka ku endla, ku khoma, na ku purosesa mali ya n'wina. Swi ehleketiwa, xikombiso, leswaku u nga tshemba khompyuta ya wena.
Tanihi leswi Ken Thompson a kombisile eka Dyondzo ya yena ya Sagwadi ra thuringi, ku tshemba I nchumu wo kanakanisa swinene eka misava ya ntolovelo. Loko u fambisa nongonoko, u fanerile ku tshemba mixaka hinkwayo ya sofuwere (na swikhedzakhedzana) leswi, eka vonelo, swi nga cinca nongonoko lowu u nga le ku ringeteni ka ku wu fambisa hi ndlela yo biha. Tanihi lloko Thompson a komisile eka miehleketo eka eku tshembeni ka ku tshembaopen in new window ya yena: "Dyondzo yi le rivaleni. U nge tshembi khodi leyi u nga ti endlelangiki hi wexe."
Thompson u hlamuserile leswaku na hambi loko u ri na mpfumelelo eka khodi, muxaxameti wa wena ---kumbe ku khomiwa ka nongonoko un'wana na un'wana kumbe swikhedzakhedzana---swi nga vevukisa ntirho naswona ku kuma vundzhaku lebyi swa tika swinene. Hambiswiritano, eku titoloveteni, sisiteme yo ka yi nga tshembeki a yi hanyi. U nga fanela ku endla tisofuwere ta wena hinkwato na swikhedzakhedzana swa wena hinkwaswo (vahlengeleti, vaxaxameti, vahlanganisi, na van'wana na va'wana) ku suka ehansi, ku nga ri na pfuneto wa sofuwere ya le handle kumbe muchini wa sofuwere wo pfuna.
"Loko u navela ku endla phayi ya apula ku suka ehansi, u fanerile u sumela misava." - Carl Saganopen in new window
Heke ya Ken Thompson I ya mampela na swona I vundzeni byo tika ku kumiwa, leswi swinga tano, a hi langutiseni hi kiu hatlisa eka vundzeni byo tika ku kumiwa lebyi tirhaka ku nga cinciwanga sofuwere na yin'we. Valavisisi va kumile ndlelaopen in new window yo tekela enhlokweni swikhedzakhedzana swo tiya ka vuhlayiseki hi ku susa phoarithi ya silikhoni imiphurithisi. Hi ku cica ntsena swihlawulekisi leswi vonakaka swa swilo leswi tichipi ta khompyuta ti nga endliwa hi swona a ti kota ku tekela enhlokweni nhlayo yin'wana na yin'wana ya janaretara ya ku hlayiseka ka kiripitogirafikali. Tanihi leswi ku cinca loku ku nga koteki ku voniwa, vundzhaku a byi koti ku kumiwa hi xikambelo , lexi ku nga xin'wana xa nkoka swinene eka michumu yo lava tichipi to fana na leti.
Swi twala swi chavisa? Swikahle, hambiloko a wu ta swikota ku aka swilo hinkswaswu ku suka ehansi, a wu ta fanela ku tshemba masungulo ya methemetikisi. A wu ta boheka ku tshemba leswaku I khevhe ya elipitiki loko kunga ri have vundzhaku. Ina, vundzhaku byo ka byi nga ri kahle byi nga nghenisiwa eka masungulo ya methemetikali ya mirhirho ya kiripitogirafiki naswona swa vuleka leswaku leswi swi humelerini khaleopen in new window kn'we nyana. Ku na swivangelo swa ku chuwha, na ntiyiso wa leswaku swilo hinkwaswo ku suka eka swikhedzakhedzana swa wena , ku ya eka sofuwere ya wena, ku ya eka khevhe ya elipitiki swi nga tirhisiwa swi ngava na vundzhakuopen in new window i tin'wana ta kona.
"U nga tshembi. Tiyisisa."
Swikombiso leswi nga la ha ehenhla swi fanerile ku kombisa leswaku ntolovelo wo ka wu nga ri na ku tshemba kuri a swi na swa nhloko. Bitikhoyini swi nga endla kueri sisiteme yin'we leyi tshunelaka eka yutopiya leyi, kambe hambiswiritano, yi tsongahatiwile ku tshemba Ku lava ku susa ku tshemba laha swi kotekaka. Ku vuriwa leswaku, cheyini ya ku tshemba a yi heleli, tanihi leswi u faneleke ku tlhela u tshemba leswaku ntolovela wu lava matimba, leswaku P a yi ringani na NP, na leswaku u le ka tshaku ra ntiyiso na swona a wu pfaleriwanga e ku tlangeni ka xitori hi vaekisi vo biha timbilu.
Vaendli va le ku tirheni eka switirhisiwa na maendlelo yo hunguta ku tshemba kun'wana na kun'wana lo ku ku nga sala na ku ya emahlweni. Xikombiso, Vaendli va Bitikhoyini va endlile Gitianopen in new window, hi rihi endlele ro hoxa xandla ra sofuwere yo endla swi akiwa swa detheminisitiki. Miehleketo hi leswaku loko vaendli vo tala va kota ku endla kambe tibinari to fana, chansi ya ku kanganyisa ko ka kungari kahle ya hunguteka. Vundzhaku by axiyimo xa le henhla a hi tona to hlasela ntsena. ku chuhiseta ko olova kumbe endlelo ro lava ku kuma nchumu eka munhu i mixungeto ya mampela na yona. Nawu wa mapela, ku lawula ku toloverile ku tlakusa ku tshemba.
Mitirho yo tala yiendliwile ku antswisa ehenhla ka xiphiqo xa huku na ntanda xa [ku thirepiwa hi mabutsu](https://www.gnu.org/software/guix/manual/en/html_node/Bootstrapping.html leyi heke ya Ken Thompson yi nga yi humesela kahle erivaleni. Ntirho wo lowo wun'we I, lowu tirhisaka vulawuri lebyi tivisiweke bya mpako lowu tirhaka wu yisaka eka ku endliwa ka swiakiwa hi switsongo tsongo hi dizayini. Mbuyelo hi leswaku a wu fanelanga u tshemba sofuwere yin'wana na yin'wana leyi nyikaka tikhompyuta ku sukela sweswi tanihi leswi u nga ta kota ku tiyisisa leswaku bayinari leyi u nga nyikiwa a yi cheliwanga nchumu hi ku yi aka hi vutshwa ku suka ehansi. Sweswi nyana[xikombelo]https://github.com/bitcoin/bitcoin/pull/15277) xi kurisiwile ku hlanganisa Guiyixi eka maendlelo yo aka Bitikhoyini.
Hi nhlahla, Bitikhoyini a yi tshembeli eka aligorithimi na yin'we kumbe xiphemu xa swikhedzakhedzana. Xitandzhaku xin'we xa vu lawuri bya Bitikhoyini I ku va modele yo hangalasiwa hi vuhlayiseki. Hambiswiritano vundzhaku lebyi hlamuseriweke ehenhla a byi lavi ku tekeriwa ehansi, Swa kala leswaku walete sofuwere yin'wana na yin'wana, walete ya swikhedzakhedza swin'wana na swin'wana, libirari ya kiripitogirafiki yin'wana na yin'wana, ku endliwa ka dingo rin'wana na rin'wana, na muxaxameti wa ririmi rin'wana na rin'wana swi tekiwa enhlokweni, swa koteka, kambe swa kala
Tiva leswaku u nga kota ku endla xikhiya xa xihundla u nga tshembeli eka swikhedzakhedzana kumbe sofuwere ya ntolovelo. U nga hundzuluxa khoyiniopen in new window nkarhi nyana wo hlaya, hambileswi ku tshembela eka khoyini ya wena na xitayele xa ku hundzuluxa muxaka lowu swi nga va swinga ringanelanga. Ku na xivangelo xa ku va milawu ya vuhlayiseki ri rhandza ku hlohlotela ku tirhisa dayizi xa muxaka wa le Casino tanihi hi swihlovo swimbirhi swa enethirofi.
Bitikhoyini yi ndzi sindzisile ku ehleketa eka kuri ku ka u nga tshemba munhu swi na yini. Yi tlakusile vutivi bya mina eka xiphiqo xo yimisa hi mabutsu, na cheyini ya ku ntshemba eka ku antswisa na ku fambisa Sofuwere. Yi tlheli yi kurisa vutivi bya mina bya tindlela to tala leti Sofuwere na swikhedzakhedza swi nga tekeriwaka enhlokweni.
Bitikhoyini yi ndzi dyondzisile ku ka ndzi nga tshembi, kambe ndzi tiyisisa.
Dyondzo ya Khume Nkombo: Ku byeletela nkarhi swi teka ntirho
Switala ku vuriwa leswaku tibitikhoyini ta celiwa hikuva madzana ya tikhompyuta ya tirhana no lulamisa swiphiqo swa methemetikali leswi nga tala endzhawu yin'we. Swiphiqo swin'wana swi nga lulamiseka, naswona loko u hlanganisa nhlamulo leyi ku ka nga yona, u "endla" bitikhoyini. Loko vonelo leri yo olovisa swilo ra ku celiwa ka bitikhoyini ri nga languteka ri olovile ku teka, ri siya poyiti kun'wana. tibitikhoyini a ti endliwi, na swona mhaka hinkwayo yo helela a yin mayelana ngopfu na ku lulamisa swiphiqo swo karhi swa metse. Nakambe, metse a wu na swilo swotala endzhawu yin'we. Leswi swi nga na swilo swo tala endzhawu yin'we i ku byeletela nkarhi eka sisiteme yo lawuriwa.
Tanihi leswi swi nga humeseriwa erivaleni eka phepha ro basa, sisteme ya vumboni bya ntirho (leyi ku nga ku cela) I ndlela yo sungula khompyuta ya xitepe xa nkarhi leyi nyikeriweke.
Loko ndzi sungula ku tiva leswi Bitikhoyini yi tirhisaka swona na mina a ndzi ehleketa leswaku vumboni bya ntirho a yi pfuni nchumu naswona yi tlangisa swilo. Endzhaku ka nkarhi, ndzi sungurile ku susa ehleketelelo ra mina eka nkumbetelo wa matimba ya Bitikhoyiniopen in new window. Swi ti komba onge vumboni bya ntirho a byi se twisisi na namuntlha, eka lembe ra khume AB (endzhaku ka Bitikhoyini).
Tanihi leswi swiphiqo leswi faneleke ku lulamisiwa eka vumboni bya ntirho swi endliweke, vanhu votala va ti komba va tshemba leswaku I ntirho wo ka wu nga pfuni nchumu. Loko fokhasi yo va ntsena eka ntolovelo, I mahetelelo yo twisiseka. Kambe Bitikhoyini a hi ti mhaka ta ntolovelo. I mayelana no pfumelelana eka mahumelelo ya swilo yi ri yoxe.
Vumboni bya ntirho I sisteme leyi vanhu hinkwavo va nga tiyisisaka leswi nga humelela na ndlela leswi swi nga humelela hi yona. Ku tiyisisa loku ko yima kuri koxe hi leswi yisaka eka mpfumelelano, mpfumelelano wa munhu hi mavandla yo hlaya hi mayelana na leswaku i mali a nga na yini.
Eka tindhawu to lawuriwa to tala, a hi na vukosi bya nkarhi wo helela. Nkarhi un'wana na un'wana wu nga tivisa vandla ra vumbirhi ro tshembeka, poyiti ya le xikarhi eka sisteme leyi a ku boheka ku tshemberiwile eka yona naswona yi nga hlaseriwa. "Nkarhi a hi masungulo ya xiphiqo," tanihi leswi Grisha Trubetskoy a humesela ehandleopen in new window. Na Satoshi u lulamisile xiphiqo lexi kahle ngopfu hi ku sungula nkrhi wo lawuriwa hi ku tirhisa bulokucheyini ya vumboni bya ntirho. Vanhu hinkwavo va pfumerini swi nga sungula leswaku cheyini na ntirho lowo wa wu tlakuka i xihlovo xa ntiyiso. Swi ya hi nhlamuselo leswi nga hamulela kahle kahle. Ntwanano lowu hi lowu sweswi wu tivekaka tanihi Ku twanana ka Nakamoto.
"Netiweke wu gandla nkarhi eka mixavelo hi ku yi cinca yi ya eka cheyini leyi nga le ku fambeni leswi tekiwaka tanihi vumboni bya ku landelelana ka mihlangano leyi nga voniwa." - Satoshi Nakamotoopen in new window
Ku nga ri na ndlela yo tiya yo byela nkarhi, kuhava ndlela yo tiya yo byela swi nga se endlaka ku suka endzhaku ka loko swi endlekile. Ku lerisa ko tshembeka a ku koteki. Tanihi leswi swi nga vuriwa laha ehenhla, Nhlangano wa Nakamoto I ndlela ya Bitikhoyini yo tiyela ku byela nkarhi. xivumbeko xa sisteme yo nhlohlotelo xiendla nkarhi lowu endlekaka na ku lawuriwa, hi ku tirhisa vanhu lava va nga na makwanga na ku tsakela ku phikizana. Ntiyiso wa leswaku nkarhi lowu wu pfumala ntiyiso, a wu fambelani hikuva vulawuri bya mihlangano a yi na tihlamuselo to tala na swona yi ng ha tiyisisiwa hi un'wana na un'wana.
Hi khensa vumboni bya ntirho, hinkwaswo ntirho na ku tiyisisiwa ka ntirho swi nyana ku lawuriwa. Munhu un'wana na un'wana a nga nghenelela na ku tshika ku ya hi yena, naswona vanhu hinkwavo va nga tiyisisa swilo hinkwaswo eka mikarhi hinkwayo. Ku nga ri sweswo ntsena, kambe vanhu hinkwavo va nga tiyisisa xiyimo xa sisteme hi un'we un'we, ku nga ri na boheka ku tshembela eka munhu un'wana kuri a tiyisisa.
Ku twisisa vumboni bya ntirho switeka nkarhi. Switala ku hlayelela mapfalu, naswona loko milawu yi olovile, yi yisa eka ku hlamarisa ko hlangana swilo swotala. Eka mina, ku susa miehleketo ya mina eka ku cela swi pfunile. Swi pfunile, ku nga ri ku a swi pfunanga. Ku tiyisisa, ku nga ri ntolovelo. Nkarhi, ku nga ri tibuloko.
Bitikhoyini yi ndzi dyondzisile leswaku ku byela nkarhi swa karhata, ngopfu ngopfu loko u lawuriwa.
Dyondzo ya vu khume nhungu: Famba hi ku nonoka na swona u nga fayi swilo
Ku nga va ku ri yuniti yo fa, kambe "famba hi ku hatlisa na swona u tlhel au fayetela swilo" ka ha ri leswi misava ya tekinoloji yi tirhisaka swona. Miehleketo ya leswaku a swina mhaka loko u endla swilo kahle ro sungula I seketelo wa masiku hinkwawo ya miehleketo yo tsandeka ka ha ri karhi, tsandeka hi xitalo. Ku humelela swi pimiwa eka ku kula, ntsena loko u karhi u kula eka swilo hinkwaswo swi kahle. Loko nchumu wu nga tirhi e ku sunguleni swi vula kuri ule xikarhi na endla xilo xin'we hi ku vuyelela. Hi marito yan'wana: Cukumeta thyaka ro ringanela ekhumbini kutani u vona kuri i yini xi nga tava na risema.
Bitikhoyini yi hambanile, Hi hambanile hi dizayini. Yi hambanile ku suka eka nkoka. Tanihi leswi Satoshi a humeseleke erivaleniopen in new window, mali ya tiko ya xidijitali yi ringetiwile mikarhi yo tala khale, na miringetelo hinkwayo leyi nga hundza yi tsandzekile hikuva a ku ri na nhloko leswi a yi ta tsemiwa. Vu novhele bya Bitikhoyini hi leswaku i xiharhi xo pfumala nhloko.
"Vanhu vo tala va nambi va ala mali ya tiko ya xidijitali tanihi xivangelo xo lahleka hikuva tikhampani hinkwatu leti nga tsandzeka ku sukela hi 1990. Ndzi tshemba leswaku swi le rivaleni leswaku a ku ri wona ntumbuluko wa le xikarhi wo lawurila wa tisisiteme leyi ti nga va xisa." - Satoshi Nakamotoopen in new window
Xitandzhaku xin'we xa ku nyanya ka malawulelo lawa I ku sihalala ku cinca ko ka ku nga suki. "Famba hi ku hatlisa naswona u fayetela swilo" a swi na swona swi nge pfuki swi tirhile eka xilebe xo sungula xa Bitikhoyini. Hambi loko swo naveleka, a swi nga ta koteka handleka ka ku kucetela vanhu ku ri va cinca tindlela ta vona. I nhlangano lowu nga hangalisiwa. Walowo i ntumbuluko wa Bitikhoyini.
"Tumbuluko wa Bitikhoyini wu hi ndlela leyo loko nkandziyiso wo sungula wu humesiwa, masungulo ya dizayini a ya vekiwile eka ribye vutomi bya yona hinkwabyo." - Satoshi Nakamotoopen in new window
Leyi hi yin'wana ya swihlawulekisi swo tala swa Bitikhoyini. Hikwenu u tshembile leswaku xin'wana na xin'wana lexi ku nga sofuwere xi nga cinciwa hi ku olova. Kambe ntumbuluko wa xiharhi wu endla ku xi cinca swi tika swinene.
Tanihi leswi Hasu a kombisa hi ndlela yo saseka eka Ku humesa kotiraka ya ku hlangana ya Bitikhoyiniopen in new window, ku cinca milawu ya Bitikhoyini swi koteka ntsena hi ku tivisa ku cinca, na hi kwalaho ka ku kucetela va tirhisi hinkwavo va Bitikhoyini ku amukela ku cinca loku. Leswi swi endla Bitikhoyini yi tika ku yi cinca, hambi leswi ku nga sofuwere.
Matikelo lawa hi man'wana ya swihlawulekisi swa Bitikhoyini swa nkoka ngopfu. Tisisiteme to tiya ta sofuwere tifanerile ku ka ti nga olovi, leswi ku nga ku tirhisana ka xilebe xa vuhlanganisi bya Bitikhoyini na ti garatiyi ta xilebe xa yona xa thekinikali. Tisisiteme ta swa timali ti tika hi ntumbuluko, na tanihi leswi hi switivaka ku fika madzana ya malembe masungulo yo tiya ya na nkoka eka ndhawu yo tika.
"Mpfula yi nile, tindhambhi ti tile, na mimoya yi bile, naswona swi ba yindlo liyani; naswona yi nga wi, hikuva a yi akiwile ehenhla ka ribye." - Matthew 7:24--27open in new window
Swi vuriwile, eka ku fananisiwa loku ka va aki vo tlhariha na vo ka va nga tlharihanga Bitikhoyini a hi yindli. I ribye. A yi cinceki, a yi suseki, yi tisa masungulo ya sisiteme yintshwa ya swa timali.
Ku fana na vativi va swa maribye, lava va tivaka leswaku mavumbelo ya maribye ya tshama ya ri ku fambeni na swona ya hluvuka, munhu a nga swi vona leswaku Bitikhoyini yi tshama yi ri ku fambeni na ku hluvuka. Wo fanela u tiva kuri u langutisa kwihi na ku u langutisa njhani.
Masungulo ya hakela eka xikripi xa hashiopen in new window na vumboni byo hambanisiwaopen in new window I vumboni bya leswaku milawu ya Bitikhoyini yi nga cinceka loko vatirhisi vo ringana va kuceteriwile leswaku ku amukela swi ri ku cinca I vuyeriwa ka netiweke. Vuenti byi kotisile nhluvoko wa netiweke ya rihatiopen in new window, leyi ku nga yin'wana ya tiyindlu leti nga akeriwa eka masungulo yo tiya ya Bitikhoyini. miantswiso ya vumundzuku kufana na [Schnorr
The introduction of pay to script hashopen in new window and segregated witnessopen in new window are proof that Bitcoin's rules can be changed if enough users are convinced that adopting said change is to the benefit of the network. The latter enabled the development of the lightning networkopen in new window, which is one of the houses being built on Bitcoin's solid foundation. Future upgrades like Schnorr signaturesopen in new window will enhance efficiency and privacy, as well as scripts (read: smart contracts) which will be indistinguishable from regular transactions thanks to Taprootopen in new window. Wise builders do indeed build on solid foundations.
Satoshi a ku nga ri muaki wo tlhariha ntsena hi xithekinoloji. U tlheli a twisisa leswaku swi na nkoka leswaku a endla swiboho swo tlhariha hi ku vona.
"Ku va xihlovo xo pfuleka swi vula leswaku un'wana na un'wana a nga kambisisa khodi a ri yexe. Loko a ku ri xihlovo xo pfaleka, ku hava na un'we a ta tiyisisa vuhlayiseki; Ndzi ehleketa leswaku swi na nkoka kuri kuva nongonoko wa muxaka lowu wu va xihlovo xo pfuleka." - Satoshi Nakamotoopen in new window
Ku pfuleka ku na nkoka ngopfu eka vuhlayiseki na ku pfuleka ko ka ku nga heli na mfambo-mfambo wo ntshuxeka wa sofuwere. Tanihi leswi Satoshi a humeseleke erivaleni, milawu yo hlayiseka na khodi leyi endlaka leswaku yi pfuleka---kuhava vuhlayiseki eka swo ka swinga tiviwi. Mbuyelo wun'wana i ku va kambe ku va na vuxaka eka ku lawula: khodi leyi nga fambisiwaka, yi dyondziwa, yi cinciwa, yi kopiwa, na ku hangalasiwa hi ku tshuxeka yi tiyisisa leswaku yi hangalasiwa ekulu na ku anama.
Muxaka wo lawuriwa swinene wa Bitikhoyini hi lowu endlaka leswaku yi famba switsongo hi vu kongoma. Netiweke ya madingu,yin'wana na yin'wana yi fambisiwa hi hosi ya yona, yi alela ku cinca hi laha ku nga heriki---hi tihanyi kumbe ku nga ri tihanyi. Ku nga ri na ndlela yo sindzisa miantswiso eka vatirhisi ndlela yin'we ntsena yo tivisa ku cinca i ku kucetela hi ku nonoka un'wana na un'wana wa vanhu va kona kuri va amukela ku ncica. Endlelo leri ro ka ri nga ri ra le xikarhi ra ku tivisa na ku nghenisa ku cinca hi rona riendlaka netiweke yi tiya hi ndlela yo hlamarisa eka macincelo yo ka ya nga ri kahle. Ku tlhela ku va rona riendlaka leswaku ku lulamisa swilo leswi nga fayekela swi tika ngopfu ku tlula eka ndhawu yo lawuriwa, leswi ku nga swona swiendlaka leswaku vanh va ringeta ku ka va nga fayeteli swilo emasunguleni.
Bitikhoyini yi ndzin dyondzisile leswaku ku famba hi ku nonoka I xin'wana xa swihlawulekisi swa yona, ku nga ri xo onha.
Dyondzo ya Vakhume kaye: Xihundla a xi fangi
Loko vativi va tshemba, xihundla I kha le xifile ku sukela ka vo 80open in new window. Ku sunguriwa ka Bitikhoyini eka vito ra mavun'wa na mihlangano yin'wana eka matimu ya sweswi nyana swi komba leswaku leyi a hi yona mhaka. Xihundla xa hanya, hambileswi swi nga oloviku ku tsutsuma xiyimo xo langutiwa.
Satoshi u fambile tindlela to leha swinene ku pfala mafambelo ya yena na ku tumbeta vu yena. Edzhaku ka malembe ya khume, a swi se tiveka leswaku Satoshi a ku ri munhu un'we, ntlawa wa vanhu, wanuna, n'wasati kumbe munhu wo ta hi ku fambaopen in new window leswi yimisiweke hi butsu hi roxe ku teka misava. Mienhleketo ya swihundla etlhelo, Satoshi u hlawurile ku ti tiva tanihi hi wanuna wa mujapani, leswi u nga xivangelo ndzi nga kumbetelanga kambe ndzi hlonipha rimbewu ra yena leri nga hlawuriwa kutani ni wu vitana tanihi wanuna.
A hi mina Dorian Nakamotoopen in new window
Vun'winyi byin'wana na byin'wana lebyi byi nga bya yena swa mapela, Satoshi a humelerile e ku byi fihleni. U endlile xikombiso xo hlohlotela eka vanhu hinkwavo lava lavelaka ku ka va nga tiveki: swa koteka ku va na xihundla xa enthanete.
Ku cinca swa tirha. Tikitipito sisiteme to tiya leti endliweke kahle hi tona tin'wana ta swilo leswi u nga tshembelaka eka swona." - Edward Snowdenopen in new window
Satoshi a ku nga ri musunguri wo sungula ku tirhisa mavito yo ka yanga ri yona kumbe ku ka anga tiveki, naswona a nga ri wo hetelela. Van'wana va xi koperile xitayele lexi xo tirhisa mavito yo ka ya nga ri yona, ku fana na Tom Elvis Yedusor wa MimbleMimbleopen in new window ku duma, loko van'wana va ri na vumboni bya mikandziyiso yo antswisiwa ka methemetikali va karhi va nga tivekiopen in new window.
I misava yo hlamarisa leyi hi hanyaka eka yona. Misava leyi vun'winyi byi ya ka hi wena, minyikelo yi amukeriwa ku ya hi mpimo, na vanhu va hlangana va hakelana kahle hi ku tshuxeka. Swi ta teka hundzuloxo nyana ku tolovela ti paragimisi leti tintswa, kambe ndzi tshemba hi ku tiya leswaku hinkwaswo leswi swi na ku navela ku cinca misava yi va yo antswa.
Hi fanerile hitsundzuka hinkwenu leswaku xihundla I masungulo ya tifanelo ta vanhuopen in new window. Naswona ntsena vanhu va ti toloveta na ku lwela tifanelo leti nyimpi ya xihundla ya ha ri kule no hela. Bitikhoyini yi ndzi dyondzisile leswaku Xihundla a xi fangi.
Dyondzo ya Khume mbirhi: Tisayifaphaki ti tsala khodi
Ku fana na miehleketo yin'wana yo tala ya kahle, Bitikhoyini a yi lo humelela ku nga ri na la yi humaka kona.Swiendliwe swi koteka hi ku tirhisa na ku hlanganisa mitumbuluxo yo tala na swikumiwa eka methemetikisi, fizika, sayense ya khompyuta, na tinxaka tin'wana. Loko Ntlhari yo ka yi nga kanakanisi, Satoshi a nga swikotanga ku sungula Bitikhoyini ku nga ri na tijayente leti a yima emakatleni ya tona.
"Yena loyi a navela na ku tshemba ntsena leswaku swi nga ngheneleli ngopfu eka nkarhi wa mihlangano na ku lulamisa riendzo ra yena." - Ludwig Von Misesopen in new window
Yin'wana ya ti jayente I Eric Hughes, un'wana wa va sunguri ya ntlawa wa sayifaphaki na mutsari wa Mbulawulo wa Sayifaphakiopen in new window. Swa tikaa ku ehleketa leswaku Satoshi a nga kuceteriwanga hi mbulawulo lowu. Yi vulavula hi swilo swotala leswi Bitikhoyini yi nga swi pfumelela na ku swi tirhisa, kufana na mixavo yo kongoma na ya xihundla, mali ya gexi na mali yo yi khoma hi voko, tisisteme to ka ti nga tiveki, na ku sirhelela xihundla na khiripitogirafi na misayino ya xidijitali.
"Xihundla xi na nkoka eka vaaski lava nga pfuleka eka malembe ya swa gezi. [โฆ] Tanihi leswi hi navelaka xihundla, hi fanele hi tiyisisa leswaku vandla rin'wana na rin'wana eka nxavelo wu na vutivi ntsena bya leswi ku nga kongoma hi swa nkoka eka nxavelo walowo. [...]
Hikokwalaho, xihundla eka vaaki lava nga pfuleka xi lava tisisteme ta nxavelo to ka tinga tiveki. Ku fikela sweswi, mali yo khoma hi voko ya ha ri sisiteme yo sungula ya muxaka wolowo. Sisiteme yo ka yi nga tiveki ya nxavelo a hi xihundla. [โฆ]
Hina tanihi hi tisayifaphaki hi ti yimiserile eka ku aka tisisteme to ka ti nga tiveki, Hi sirhelela xihundla xa hina na khiripitogirafi, na tisisiteme to hundzisa tiimeyili to ka ti nga tiveki, na misayino ya xidijitali, naswona na mali ya gezi.
Tisayifaphaki ti tsala khodi." - Eric Hughesopen in new window
Tisayifaphaki a ti kumi ku tiya eku tshembeni n aku navela. Vanghenelela eka ku humelela ka mihlangano na ku lulamisa riendzo ra vona. Tisayifaphaki ti tsala khodi.
Hikokwalaho, eka fexeni ya mapela ya sayifaphaki, Satoshi u tshamile hansi kutani a sungula ku tsala khodi. Khodi leyi nga teka mienhleketo na ku kombisa eka misava hinkwayo leswaku yi tirhile hakunene. Khodi leyi nga byala mbewu eka ntiyiso wa ikhonomiki leyitshwa. Hi khensa khodi leyi, vanhu hinkwavo va kota ku tiyisisa leswaku sisteme ya novhele ya tirha hakunene, na khume wa timinete tin'wana na tin'wana kumbe vumboni bya Bitikhoyini eka misava leswaku ya ha hanya.
Ku tiyisisa leswaku vutombuluxi bya yena byi hundze ku navela lokuya kutani byi va bya mampela, Satoshi y tsarile khodi ku sungula miehleketo ya yena a nga se tsala phepha ro basa, U tlheli a tiyisisa ku ka a nga teki nkarhiopen in new window ku humesa. Endzhaku ka sweswo, "Ku tshama ku ri na kexi faneleke ku endliwa."
"A ndzi fanela ku tsala khodi hinkwayo ku sungula ndzi nga se ti kucetela leswaku ndzi nga swikota ku lulamisa xiphiqo, kutani ndzi tsala phepha ro basa," - Satoshi Nakamotoopen in new window
Eka misava ya masiku lawa ya switshembiso swo ka swi nga heli na ku humelerisa ko sorisa, ntoloveto eka ku aka ko ti yimisela a wu laveka swinene. Kongoma, ku kuceteli wena n'winyi leswaku u nga swikota ku lulamisa xiphiqo, na ku sungula tihlamulo. Hikwenu hi fanerile hi lava ku fikelela kuri hi va nyana sayifaphaki
Bitikhoyini yi ndzi dyondzisile leswaku Tisayifaphaki ti tsala khodi
Dyondzo ya Makume mbirhi n'we: Swigego swa vumundzuku bya Bitikhoyini
Eka malembe-xikhume yo hlaya lawa ya nga hundza, swi vile eriveleni leswaku ntumbuluko wa xithekinoloji a wu landeleli fexeni. Hambi wa tshemba eka swa thekinoloji yi ri yoxe kumbe awu tshembi, a swi aleki leswaku nhluvuko wa gonya eka tinxaka to tala. Ku nga ri sweswo ntsena, kambe na mpimo lowu tikhekinoloji ti amukeriwaka xiswona swa tlakuka, naswona u nga se switiva nhova ejarateni ra xikolo xa le mugangeni yi fambile na swona vana va n'wina va tirhisa "snapchat" ematshan'wini. Tikhevhe to tlakuka ti na ntolovelo wo ku ba exikandzeni u nga se ti vona ti ta.
Bitikhoyini ya thekinoloji yo tlakuka yi nga akiwa ehenhla ka tithekinoloji to tlakuka. Misava ya hina eka Dataopen in new window yi komba hi ku saseka ku gonya ka rivilo ra ku amukeriwa ka swa thekinolojiopen in new window, ku sungula hi 1903 na masungulo ya tinqingho ta le ndlwini, gezi, tikhompyuta, enthanete, tinqingho ta le nyongeni; hinkwaswu swi landzelela fexeni leyi nyanyaka eka nkombiso wa mali na ku amukela. Bitikhoyini ya endla na yona.
Bitikhoyini a yi na yin'we kambe mimbuyelo ya tinetiweke to hlayaopen in new window, leti hinkwato ti vuyerisaka ku gonya ka tiphatheni to kula eka tindhawu ta tona: nxavo, vatirhisi, vuhlayiseki, vasunguri, ku avelana ka makete, na ku amukela tanihi mali ya misava.
Ku va yi kondzelerini vutsongo bya yona, Bitikhoyini yi ya emahlweni yi kuma masiku hinkwawo eka swiphemu swotala ku tlula xin'we. Swipfumeriwile, thekinoloji a yi se fika eka vukulu bya yona. Yi nga va yi ri eka malembe ya nkondlo-a-ndzi-dyi. Kambe loko thekinoloji yi gonya, ndlela yo suka eka xiyimo xo ka yi nga tiveki ku fika eka xo tiveka hinkwaku xi komile.
Eka 2003 ya yena TED a vulavulaopen in new window, Jeff Bezos u hlawurile ku tirhisa gezi tanihi xigego xa vumundzuku bya pume. Hinkwaswo swo hlamarisa---gezi, enthanete, Bitikhoyini--- swi pfumelela thekinoloji, tinetiweke leti pfumelelaka swilo swin'wana. I malwangu lawa ku akiwaka ehenhla ka wona, masungulo ya ntumbuluko.
Gezi I khale nyan ri ri kona seni. Hi ri tekela ehansi. Enthanete yintsongo nyana, kambe vanhu se va yi tekela hansi na yona. Bitikhoyini yi na khume wa malembe naswona yi nghenile eka munhu un'wana na un'wana hi nandzelelano wo hetisela. I vaamukeri vakhale lava yi tekelaka ehansi. Tanihi nkarhi yo talaopen in new window wu hundza, vanhu vo tala va ta yi lemuka Bitikhoyini tanihi nchumu lowu yi nga wona.
Hi 1994, Enthanete a yi hlanganisa nhloko na ku va yingari na mapfalu. Ku vona rhekhodo leyi ya khale ya Showu ya Namuntlhaopen in new window swi endla swi va erivaleni leswaku I yini xi twalaka xi ri xa ntumbuluko na ripfalu sweswi a swi nga ri xiswona khale. Bitikhoyini ya ha hlanganisa nhloko na sweswi na ku ka yi nga tiveki eka votala, kambe kufana na enthanete i ntumbuluko wa vumbirhi wa vatirhisis va swa dijitali, ku xava, na ku hlanganisaopen in new window setse kutava ntumbuluko wa vumbirhi eka vatirhisi va Bitikhoyini va mundzuku.
"Vumundzuku swi fikile---byo ka byi nga se hangalaseiwa." - William Gibsonopen in new window
Hi 1995, eka kwalomu ka khume ntlhanu wa tiphesete ta vatswatsi va le Amerika a va tirhisa enthanete. Vuxokoxoko bya matimu byi huma eka nhlangano wa Vulavisisi bya Pewopen in new window swi kombisa leswi enthanete yi nghenisile vutomi bya yona endzeni ka vutomi bya hina. Ku ya hi ndzavisiso wa khasimendeopen in new window hi Kaspersky Lab, khume nharhu wa tiphesete wa vanhlamuri va tirhisile Bitikhoyini na swiyenge swa yona ku hakela tinhundzu hi 2018. Loko mihakelo ku nga ri ntsena matirhiselo ya bitikhoyini, I ku kombisa kun'wana ya laha hi nga kona hi nkarhi wa enthanete: Eka mikarhi ya le masunguleni ku fika exikarhi ya vo 1990.
Hi 1997, Jeff Bezos u vurile epapileni ro ya eka vakhomaxiaveopen in new window leswaku "Leri I siku ro sungula eka enthanete," a tekela enhlokweni ku navela ku kulu ya enthanete na, hi ku engeteleriwa, khampani ya yena. Hambi I siku mani leri ra Bitikhoyini, Tihlayo tinkulukumba ta ku navela ti le rivaleni eka hinkwenu kambe loyi a xiyisisaka ngopfu.
Dingo ro sungula ra Bitikhoyini ri yile eka entahnete hi 2009 endzhaku ka loko Satoshi a cerile Buloko yo sungulaopen in new window kutani ku humesiwa sofuwere enovheni. Dingu ra yena a ri nga ri roxe nkarhi wo leha. Hal Finney a ku ri un'wana wa vanhu vo sungula ku khoma eka miehleketo kutani vanghena eka netiweke. Endzhaku ka khume wa malembe, tanihi tsalwa leri, ku tlula 75.000open in new window wa madingu i bitikhoyini leyi fambakaopen in new window
Xilebe xo sungula xa nawu a hi ku kula hi ku phikelela. Netiweke ya rihati, tanihi xilebe xa vumbirhi xa thekinoloji, xile ku kuleni eka mpimo wa le henhla ngopfu.
Hi Sunguti hi 2018, netiweke ya rihati a yi ri na makume mune wa madinguopen in new window na makume ntsevu ya tichanele. Hi Dzivamisoko hi 2019, netiweke yi kurile yi ya eka madungu yo hundza madzana ya mune naswona eka ti chanele ta madzana ya makume mune. Swi veki enhlokweni leswaku kahari na thekinoloji leyi faneleke ku endliwa la hala loso wa tiamli wu nga ta humelela. Kambe fexeni yi le rivaleniopen in new window: Mdzana ya vanhu a va na vuxiyaxiyaopen in new window na ku lava ku yi tirhisa.
Eka mina, ku va ndzi hanyile eka ku tlakuka ka webe, ku hlanganisiwa exikarhi ka enthanete na Bitikhoyini swi le rivaleni. Tinetiweke hinkwato, hinkwato I tithekinoloji to gonya swinene, naswona hinkwatu ti pfumelela mikoteko yin'wana yintshwa, vumaki byintshwa, tindlela tintshwa ta vutomi. kufana na gezi a riri xigego xa kahle ku twisisa laha enthanete yi ya ka kona, enthanete yi nga va yi ri xigego xa kahle ku twisisa laha bitikhoyini yi yaka kona. Kumbe, eka marito ya Andreas Anthonopoulos, Bitikhoyini i Mali ya enthaneteopen in new window Swigego leswi ku nga va xitsundzuxo xa kahle ngopfu leswaku loko matimu ya nga tiengeti, mo yelana.
Tithekinoloji to tlakuka ta tika ku ti twisisa na ku ti tekela hansi hi xitalo. hambi leswi ndzinga na ku tsakela swinene eka tithekinoloji to tana, Ndzi tshama ndzi ri karhi ndzi hlamarisiwa hi ndlela yo antswisa na ku tumbuluxa. Ku vona ikhosisteme ya Bitikhoyini yi kula swifana na ku vona ku tlakuka ka enthanete hi ku hatlisa. Swa tsakisa.
Ku navela ka mina ka ku ringeta ku twisisa Bitikhoyini ku ni yisile ehansi ka tindlela ta matimu eka tindlela to tala ku tlula yin'we. Ku twisisa swivumbeko swa tinghozi ta muganga, mali ya khale, na leswi tinetiweke ta mbulavurisano ti antswisiwaka xiswona hinkwaswo a ku ri xiphemu xa riendzo. KU suka eka maribye ku ya eka rinqingho ra le nyongeni, thekinoloji yi cincile misava ya mina ko tala yi nga kanakananga. Tikhinoloji leti nga na netiweke ngopfu ngopfu leto cincela: matsalwa, magondzo, gezi, enthanete. hinkwaswo ka swona swi cincile misava. Bitikhoyini yi cincile mayini na swona yi ta ya emahlweni yi cinca miehleketo na timbilu ta lava va nga hlambanya ku yi tirhisa.
Bitikhoyini yi ndzi dyondzisile leswaku ku twisisa swa khale swi na nkoka eka ku twisisa vumundzuku bya swona. Vumundzuku lebyi ku nga masungulo.
Maheteleo: Tidyondzo leti dyondziweke
Tanihi leswi swi nga vuriwa emasungulweni, ndzi ehleketa leswaku hlamuselo yin'wana na yin'wana eka xivutiso lexi "U dyondzile yini eka Bitikhoyini?" yi ta tshama yi nga helelanga. Matirhiselo ya mifungho ya leswi nga voniwaka tanihi tisisiteme to hanya to hlaya--Bitikhoyini, thekinpsifiye, na ikhonomikisi-- yi hlanagnile ngopfu, tihlokomhaka ti tele ngopfu, na swilo swi famba hi ku hatlisa kuri swi nga kota ku twisiseka hi ku hetiseka hi munhu un'we.
Hambi ku nga ri ku swi twisisa hi ku hetiseka, na hambi na ku siyana ka kona ka tikwiks na ku vonaka, Bitikhoyini yi tirha yi nga kanakani. Yi tshamela ro endla tibuloko to tala khume wa timinetse tin'wana na tin'wana naswona yi swi endla hi ndlela yo saseka. Loko Bitikhoyini yo ya emahlweni yi tirha nkarhi wo leha, vanhu vo tala va nga hlawula ku yi tirhisa.
"I ntiyiso leswaku swilo swo saseka swi sasekini loko swi tirha. Vutshina I ku tirha." - Giannina Braschiopen in new window
Bitikhoyini I n'wana wa enthanete. Yi kula hi ku gonya swinene, mitila a yi vonaki kahle exikarhi ka mitirho. A swi vonaki, xikombiso, laha ndhawu ya vu hosi ya thekinoloji yi helelaka kona na la ndhawu yin;wana ya vu hosi yi sungulaka kona. Hambi leswi Bitikhoyini yi lavaka tikhompyuta yi tirha hi ku hetiseka, sayese Khompyuta a yi ringaneli ku swi twisisa. Bitikhoyini a yo va ka yi nga tseki mindzilikano ntsena eka ku ya hi mitirho ya yona ya le ndzeni kambe yi tlhela yi nga hlawuli eka nhlonipho wa tidyondzo ta swa xikolo.
Ikhonomikisi, tipolitiki, ntlangu wa miehleketo, matimu ya swa timali, mienhleketo eka netiweke, swa ti mali, khiripitogirafi, miehleketo eka vuxokoxoko, ku sivela swo karhi, nawu na milawu, nhlangano wa vanhu, sayikholoji--hinkwato leti na tin'wana leti nyondziwaka ti nga pfunaka eka ku lava ku twisisa leswaku Bitikhoyini yi tirha njhani na ku ri i yini.
A kuna ntumbuluxo na wun'we wu nnga na vutihlamuleri eka ku humelela ka yona. I nhlangano wa swiphemu swo tala, leswi a swi nga ri na rixaka khale, swi namarhetiwile ndhawu yin'we hi ntlangu wa ku ehleketa lowu hlohlotelaka, leyi nga endla hundzuluko lowu ku nga Bitikhoyini. Nhlanganiso wo saseka wa tidyondzo to tala hi leswi endlaka Satoshi a va ntlharhi.
Ku fana na Sisiteme yin'wana na yin'wana yi nga na swilo swo tal, Bitikhoyini yi fanerile ku endla swo bindzurisa hi marito ya vuswikoti, nxavo na vuhlayiseki, na swin'wana swa swihlawulekisi swo hlaya. Ku fana na loko ku nga ri na nhlamulo yo pfumala xihoxo ku cinca xikwere eka xirhendzevutani, nhlamulo yin'wana na yin'wana eka swiphiqo leswi Bitikhoyini yi ringetaka ku swi lulamisa swi ta tshama swi nga lulamanga hi ku hetiseka na swona.
"A ndzi tshembi leswaku hi ta pfuka hi ri na mali ya kahle kambe loko hi nga se susa nchumu emavokweni ya mfumo, leswi ku nga ku, hi nge swi teki hi nyiki emavokweni ya mfumo, ntsela leswi hi nga ta swiendla I ku va hi va hi ndlela yo tlhariha nyana hi tivisa nchumu lowu va nga taka va nga swikoti ku wu yimisa." - Friedrich Hayekopen in new window
Bitikhoyini I ku tlhariha, ndela yo leha yo rhendzeleka ku tivisa kambe mali ya khale eka misava. Yi endla tano hi ku veka munhu wo rhangela endzhaku ka dingu rin'wana na rin'wana, kufana na Da Vinci loko a ringeta ku xiphiqo xo tika xa ku sikwera xirhendzevutani hi ku veka Vitruvian Man exikarhi ka yona. Madingu ya susa mhaka yin'wana na yin'wana ya nhlangano hi ndlela leyi vuyerisaka, ku endla sisteme leyi yi hlamarisaka yo tiya na ku tika ku yi tima. Bitikhoyini ya hanya, maswona mbilu ya yona swi nga endla yi hanya ku tlula ta hina.
Ndzi tshemba leswaku u ti phinile hi khume mbirhi n'we wa tidyondzo leti. Kumbe dyondzo ya nkoka ngopfu hi leswaku Bitikhoyini yi kamberiwile, ku suka eka tiengele to tala, loko munhu a tsakela ku va na nchumu xi kombisaka xifaniso xo helela. Ku fana na ku suka xiphemu eka sisiteme leyi nga na swilo swo tala swi onha hinkwaswo, ku kambela swiphemu swa Bitikhoyini hi ku ti tshuneta ekulu swi ti komba swi thyakisa ku yi twisisa. Loko munhu un'we a terekela buloko cheyini ku suka eka vulavulelo ra yena kutani a yi susa hi "cheyini ya tibuloko" Ndzi nga lova ndzi ri wanuna loyi a tsakeke.
Hi ndlela yin'wana na yin'wana, ra mina riendzo ri ya emahlweni. Ndzi kunguhata ku ringeta ku ya ehansi ka vuenti bya goji ra mpfundlha leri, naswona ndza mi rhamba kuri hi famba swin'weopen in new window
Ku tekela enhlokweni
Inkomu eka vatsari vo ka va nga hlayeleki na vahumelerisi va vundzeni lava nga kucetela ma ehleketeleo hi Bitikhoyini na tihlokomhaka leti yi ti khomaka. Vatele kuri ndzi nga va longoloxa hinkwavu, kambe ntdzi ta ringeta hi matimba ku hlaya vo hlaya nyana.
- Thanks to Arjun Balajiopen in new window for the tweetopen in new window which motivated me to write this.
- Thanks to Marty Bentopen in new window for providing endless food for thought and entertainment. If you are not subscribed to Marty's ษentopen in new window and Tales From The Cryptopen in new window, you are missing out. Cheers Mattopen in new window and Marty for guiding us through the rabbit hole.
- Thanks to Michael Goldsteinopen in new window and Pierre Rochardopen in new window for curating and providing the greatest Bitcoin literature via the Nakamoto Instituteopen in new window. And thank you for creating the Noded Podcastopen in new window which influenced my philosophical views on Bitcoin substantially.
- Thanks to Peter McCormackopen in new window for his honest tweetsopen in new window and the What Bitcoin Didopen in new window podcast, which keeps providing great insights from many areas of the space.
- Thanks to Andreas M. Antonopoulosopen in new window for all the educational materialopen in new window he has put out over the years.
- Thanks to Saifedean Ammousopen in new window for his convictions, savage tweets, and writing The Bitcoin Standard
- Thanks to Francis Pouliotopen in new window for sharing his excitement about finding out about the timechainopen in new window.
- Thanks to Jannikopen in new window, Brandonopen in new window, Mattopen in new window, Camiloopen in new window, Danielopen in new window, Michaelopen in new window, and Raphaelopen in new window for providing feedback to early drafts of some lessons. Special thanks to Jannikopen in new window who proofread multiple drafts multiple times.
- Thanks to Dhruv Bansalopen in new window and Matt Odellopen in new window for taking the time to discuss some of these ideas with me.
- Thanks to Guy Swannopen in new window for producing an audio version of 21lessons.com.
- Last but not least, thanks to all the bitcoin maximalists, shitcoin minimalists, shills, bots, and shitposters which reside in the beautiful garden that is Bitcoin twitter. And finally, thank you for reading this. I hope you enjoyed it as much as I did enjoy writing it. Feel free to reach out to meopen in new window on twitter. My DMs are open.
Inkomu : โฆku va u hlayile, ku va u ri laha, ku ringeta ku twisisa.
Thank you for reading 21 Lessons. If you enjoyed the book, please buy a copyopen in new window, leave a reviewopen in new window, or share it with your friends. You can also buy a signed copyopen in new window. If you have any suggestions for improvements, please reach out to me hereopen in new window.
I am currently working on a second, more ambitious project: 21 Waysopen in new window. You can support me on Patreonopen in new window to get an exclusive glimpse and early access to current drafts, artwork, and other things. You can also support me directlyopen in new window via bitcoin.
Your support allows me to allocate more time to writing and creating free, open-source education. It's what I love to do. I hope that I will be able to dedicate all my time to it one day. To all of you who support me already: thank you. From the bottom of my heart.
Thank you. ๐๐งก
Down The Rabbit Hole
Through the Looking Glass
After writing 21 Lessons, I wrote some articles and essays to explore a few of Bitcoin's aspects further. These articles are marked by an ๐.
I am currently working on my second book, 21 Waysopen in new window.
Down the Rabbit Hole
Find all 'Down the Rabbit Hole' links for each lesson below. A curated list of Bitcoin resources is available at bitcoin-resources.comopen in new window.
Lesson 1: Immutability and change
- There is no Bitcoin 2.0open in new window by Pete Dushenski
- DAOs, Democracy and Governanceopen in new window by Ralph C. Merkle
- Inside the World of the Bitcoin Carnivores - Why a small community of Bitcoin users is eating meat exclusivelyopen in new window by Jordan Pearson
- ๐ Bitcoin's Gravity - How idea-value feedback loops are pulling people inopen in new window
- Unpacking Bitcoinโs Social Contractopen in new window by Hasu
- Bitcoin is a Decentralized Organismopen in new window by Brandon Quittem
- Bitcoin is a Social Creatureopen in new window by Brandon Quittem
- Bitcoin - Two Parts Math, One Part Biologyopen in new window by Hugo Nguyen
- Itโs the settlement assurances, stupidopen in new window by Nic Carter
- ๐ Proof of Life - Why Bitcoin is a Living Organismopen in new window
- ๐ The Bitcoin Journeyopen in new window
- Technical Discussion on Bitcoinโs Transactions and Scriptsopen in new window by Satoshi Nakamoto, Gavin Andresen, and others
- Martyโs Bent - A daily newsletter highlighting signal in Bitcoinopen in new window by Marty Bent
- ๐ง Tales From the Cryptopen in new window by Marty Bent
- ๐ง John Vallis & Richard James & Gigi Der & Robert Breedlove on Bitcoin as The Future of Moneyopen in new window JBP#440 hosted by Jordan B. Peterson
- ๐ Antifragile - Things That Gain From Disorderopen in new window by Nassim Nicholas Taleb
Lesson 2: The scarcity of scarcity
- Modeling Bitcoinโs Value with Scarcityopen in new window by PlanB
- Bitcoin Canโt Be Copiedopen in new window by Parker Lewis
- Presentation on The Bitcoin Standardopen in new window by Saifedean Ammous
- ๐ง Misir Mahmudov on the Scarcity of Time and Bitcoinopen in new window TFTC#60 hosted by Marty Bent
- ๐ง BTCDCA on Dollar Cost Averaging Bitcoinopen in new window BEC#20 hosted by Collin
- ๐ง Misir Mahmudov on Bitcoin as Stored Timeopen in new window OTC#126 hosted by Pomp
- ๐ง Hass McCook on the importance of Auto-DCAopen in new window SLP#288 hosted by Stephan Livera
- ๐ Abundance - The Future is Better Than You Thinkopen in new window by Peter Diamandis
- ๐ The Bitcoin Standard - The Decentralized Alternative to Central Bankingopen in new window by Saifedean Ammous
Lesson 3: Replication and locality
- Where Am I?open in new window by Daniel Dennett
- ๐ The Magic Dust of Cryptography - How digital information is changing our societyopen in new window
- ๐ง Peter Van Valkenburg on Preserving the Freedom to Innovate with Public Blockchainsopen in new window WBD#49 hosted by Peter McCormack
Lesson 4: The problem of identity
- What Is It Like to be a Bat?open in new window by Thomas Nagel
- What is it like to be a Bitcoin?open in new window by Nic Carter
- Ship of Theseusopen in new window by Wikipedia Authors
- Trolley Problemopen in new window by Wikipedia Authors
- ๐ง Giacomo Zucco on Bitcoin's Identity and Copycatsopen in new window SLP#75 hosted by Stephan Livera
- ๐ The Blocksize War - The Battle for Control over Bitcoinโs Protocol Rulesopen in new window by Jonathan Bier
Lesson 5: An immaculate conception
- Catallaxy - the origins of Bitcoin, innovation and spontaneous orderopen in new window by Francis Pouliot
- Why Bitcoin is Differentopen in new window by Jimmy Song
- Only The Strong Surviveopen in new window by Allen Farrington and Big Al
- Against Cryptocurrency - The Ethical Argument for Bitcoin Maximalismopen in new window by Pete Rizzo
- Gold - The Extraordinary Metalopen in new window by the Austrian Mint
- ๐ง Robert Breedlove on Bitcoin and the Number Zeroopen in new window TFTC#162 hosted by Marty Bent
- ๐ The Black Swan - The Impact of the Highly Improbableopen in new window by Nassim Nicholas Taleb
Lesson 6: The power of free speech
- Why America Canโt Regulate Bitcoinopen in new window by Beautyon
- Why Bitcoin Matters for Freedomopen in new window by Alex Gladstein
- ๐ The Rise of the Sovereign Individual - How power is re-aligning itself in an internet-native worldopen in new window
- A most peaceful revolutionopen in new window by Nic Carter
- ๐ How to Kill Bitcoinopen in new window
- Bitcoin Cannot Be Bannedopen in new window by Parker Lewis
- ๐ Bitcoin's Habitats - How Bitcoin is surviving and thriving between worldsopen in new window
- Can Governments Stop Bitcoin?open in new window by Alex Gladstein
- ๐ Implications of Outlawing Bitcoinopen in new window
- Crypto Warsopen in new window by Wikipedia Contributors
- Illegal Numbersopen in new window by Wikipedia Contributors
- Illegal Primesopen in new window by Wikipedia Contributors
- First Amendment to the United States Constitutionopen in new window by Wikipedia Contributors
- ๐ง Jameson Lopp on Freedom-Enabling Technologies like Bitcoinopen in new window TFTC#29 hosted by Marty Bent
- ๐ง Alex Gladstein on Bitcoinโs Role in the Fight for Human Rightsopen in new window TFTC#76 hosted by Marty Bent
Lesson 7: The limits of knowledge
- ๐ Bitcoin's Eternal Struggle - How Bitcoin Thrives on the Edge between Order and Chaosopen in new window
- Bitcoin Information & Resourcesopen in new window by Jameson Lopp
- Bitcoin Literatureopen in new window by Satoshi Nakamoto Institute
- Educational Resourcesopen in new window by Bitcoin Only
- Bitcoin Introopen in new window by 6102bitcoin
- ๐ง Matt Corallo on how Everyone is Ignorant when it comes to Bitcoinopen in new window TFTC#7 hosted by Marty Bent
- ๐ง Ben Prentice on the Bitcoin Spectrumopen in new window BEC#14 hosted by Collin
Lesson 8: Financial ignorance
- Why the Rich are Getting Richeropen in new window by Robert Kiyosaki
- ๐ง Stephan Livera - Intro to Bitcoin Austrian thoughtopen in new window SLP#71 hosted by Stephan Livera
- ๐ Economic Depressions - Their Cause and Cureopen in new window by Murray N. Rothbard
- ๐ Human Actionopen in new window by Ludwig von Mises
Lesson 9: Inflation
- ๐ Bitcoin Boots on the Ground - Venezuelaopen in new window
- Economic Crisis in Venezuelaopen in new window by Wikipedia Contributors
- Hyperinflationopen in new window by Wikipedia Contributors
- List of Currenciesopen in new window by Wikipedia Contributors
- List of Historical Currenciesopen in new window by Wikipedia Contributors
- ๐ง Ben Prentice & Heavily Armed Clown on WTF Happened in 1971?open in new window TFTC#157 hosted by Marty Bent
- ๐ง Saifedean Ammous & George Gammon on Inflation, Deflation, and The Bitcoin Standardopen in new window SSL#23 hosted by Brady Swenson
- ๐ 1980S Unemployment And The Unions - Essays on the Impotent Price Structure of Britain and Monopoly in the Labour Marketopen in new window by Friedrich von Hayek
- ๐ Economics In One Lessonopen in new window by Henry Hazlitt
- ๐ Good Money, Part 2 - The Standardopen in new window by Friedrich von Hayek
- ๐ When Money Dies - The Nightmare of Deficit Spending, Devaluation, and Hyperinflation in Weimar, Germanyopen in new window by Adam Fergusson
Lesson 10: Value
- Bitcoin Has No Intrinsic Value โ and Thatโs Greatopen in new window by Conner Brown
- Bitcoin Is Not Too Volatileopen in new window by Parker Lewis
- Bitcoin Is Not Backed By Nothingopen in new window by Parker Lewis
- Euthydemusopen in new window by Plato
- Paradox of Valueopen in new window by Wikipedia Contributors
- Subjective Theory of Valueopen in new window by Wikipedia Contributors
- Theory of Valueopen in new window by Wikipedia Contributors
- ๐ Skin In The Game - Hidden Asymmetries in Daily Lifeopen in new window by Nassim Nicholas Taleb
Lesson 11: Money
- Shelling Out - The Origins of Moneyopen in new window by Nick Szabo
- Money, blockchains, and social scalabilityopen in new window by Nick Szabo
- The Bullish Case for Bitcoinopen in new window by Vijay Boyapati
- Gradually, Then Suddenlyopen in new window by Parker Lewis
- Masters and Slaves of Moneyopen in new window by Robert Breedlove
- ๐ง Tuur Demeester - Bitcoin 101open in new window TIP#244 hosted by Preston Pysh and Stig Brodersen
- ๐ง Conner Brown on the intersubjective nature of Bitcoinopen in new window TFTC#87 hosted by Marty Bent
- ๐ง Parker Lewis - What is Money?open in new window WBD#183 hosted by Peter McCormack
- ๐ End The Fedopen in new window by Ron Paul
- ๐ What Has Government Done To Our Moneyopen in new window by Murray Rothbard
Lesson 12: The history and downfall of money
- Enders Gameopen in new window by Parker Lewis
- Bitcoin Fixes Thisopen in new window by Parker Lewis
- Bitcoin Obsoletes All Other Moneyopen in new window by Parker Lewis
- Bitcoin Is a Rally Cryopen in new window by Parker Lewis
- Bimetallismopen in new window by Wikipedia Contributors
- Methods of Coin Debasementopen in new window by Wikipedia Contributors
- Thaleropen in new window by Wikipedia Contributors
- U.S. Silver Certificateopen in new window by Wikipedia Contributors
- ๐ How Is Fiat Money Possibleopen in new window by Hans-Hermann Hoppe
- ๐ On The Origins Of Moneyopen in new window by Carl Menger
Lesson 13: Fractional Reserve Insanity
- Austrian Schoolopen in new window by Wikipedia Contributors
- Keynesian Economicsopen in new window by Wikipedia Contributors
- Money Multiplieropen in new window by Wikipedia Contributors
- Why the whole banking system is a scamopen in new window by Godfrey Bloom
- ๐ง Jรถrg Guido Hรผlsmann on Fiat Money and Fractional Reserve Bankingopen in new window SLP#51 hosted by Stephan Livera
- ๐ The Creature From Jekyll Islandopen in new window by G. Edward Griffin
Lesson 14: Sound money
- Bitcoinโs distribution was fairopen in new window by Dan Held
- Bitcoin is Common Senseopen in new window by Parker Lewis
- Bitcoinโs Controlled Supplyopen in new window by Bitcoin Wiki Contributors
- Mineral Commodity Summaries 2019open in new window by the United States Geological Survey
- Money Supplyopen in new window by Wikipedia Contributors
- Speed of Lightopen in new window by Wikipedia Contributors
- ๐ง Saifedean Ammous on Bitcoin as Sound Moneyopen in new window Noded#3 hosted by Michael Goldstein and Pierre Rochard
- ๐ง Murad Mahmudov on Bitcoin as the World Reserve Currencyopen in new window TFTC#34 hosted by Marty Bent
- ๐ Money, Sound And Unsoundopen in new window by Joseph Salerno
- ๐ The Ethics Of Money Productionopen in new window by Jรถrg Guido Hรผlsmann
Lesson 15: Strength in numbers
- Block hashing algorithmopen in new window by Bitcoin Wiki Contributors
- Discrete Logarithmopen in new window by Wikipedia Contributors
- Dyson Sphereopen in new window by Wikipedia Contributors
- How secure is 256 bit security?open in new window by 3Blue1Brown
- Landauerโs Principleopen in new window by Wikipedia Contributors
- Last Glacial Maximumopen in new window by Wikipedia Contributors
- P versus NPopen in new window by Wikipedia Contributors
- SHA-2open in new window by Wikipedia Contributors
- ๐ Fooled By Randomness - The Hidden Role of Chance in Life and in the Marketsopen in new window by Nassim Nicholas Taleb
Lesson 16: Reflections on โDonโt Trust, Verifyโ
- Reflections on Trusting Trustopen in new window by Ken Thompson
- Trusted Third Parties Are Security Holesopen in new window by Nick Szabo
- The Bitcoin Whitepaperopen in new window by Satoshi Nakamoto
- 51% Attackopen in new window by Bitcoin Developer Guide Contributors
- Bootstrappingopen in new window by Guix Manual Contributors
- Dual EC DRBGopen in new window by Wikipedia Contributors
- ECC Backdoorsopen in new window by Wikipedia Contributors
- Secp256k1open in new window by Bitcoin Wiki Contributors
Lesson 17: Telling time takes work
- Nothing is Cheaper than Proof of Workopen in new window by Paul Sztorc
- Bitcoin Doesnโt Waste Electricityopen in new window by Beautyon
- Blockchain Proof-of-Work Is a Decentralized Clockopen in new window by Gregory Trubetskoy
- The Anatomy of Proof-of-Workopen in new window by Hugo Nguyen
- ๐ Bitcoin's Energy Consumption - A shift in perspectiveopen in new window
- Work is Timeless, Stake is Notopen in new window by Hugo Nguyen
- Bitcoin Does Not Waste Energyopen in new window by Parker Lewis
- Bitcoin Astronomyopen in new window by Dhruv Bansal
- The Last Word on Bitcoinโs Energy Consumptionopen in new window by Nic Carter
- ๐ Bitcoin Is Timeopen in new window
- Uncovering The Hidden Costs Of The Petrodollaropen in new window by Alex Gladstein
- Controlled Supplyopen in new window by Bitcoin Wiki Contributors
- Miningopen in new window by Bitcoin Wiki Contributors
- ๐ง Trace Mayer on Bitcoin Valuation, Trust, and Energy Consumptionopen in new window TIP#252 hosted by Breston Pysh and Stig Brodersen
- ๐ง Robert Breedlove on Understanding Bitcoin from First Principlesopen in new window CB#52 hosted by Brady Swenson
Lesson 18: Move slowly and donโt break things
- Bitcoin Is Not Too Slowopen in new window by Parker Lewis
- Parable of the Wise and the Foolish Buildersopen in new window by Wikipedia Contributors
- Segregated Witness (SegWit)open in new window by Bitcoin Wiki Contributors
- Pay to Script Hash (P2SH)open in new window by Bitcoin Wiki Contributors
- Taproot proposalopen in new window by Gregory Maxwell
- Schnorr signatures BIPopen in new window by Pieter Wuille
Lesson 19: Privacy is not dead
- Digital Cash & Privacyopen in new window by Hal Finney
- The Case for Privacyopen in new window by David D. Friedman
- Protect Your Privacyopen in new window by Bitcoin.org
- How Lightning Layers Privacy on Top of Bitcoinopen in new window by Aaron van Wirdum
- Dandelions, and a Bright Future for Bitcoin Privacyopen in new window by Guy Swann
- The Case for Electronic Cashopen in new window by Jerry Brito
- We Must Protect our Ability to Transact Privately Onlineopen in new window by Jerry Brito
- Bitcoin Wikiโs Privacy Aritcleopen in new window by Chris Belcher
- How Private is Bitcoin?open in new window by Eric Wall
- FAQ for Wasabi Walletopen in new window by 6102bitcoin
- FAQ for Hodl Privacyopen in new window by 6102bitcoin
- Bitcoin and Privacyopen in new window by Edward Snowden
- FAQ for Samourai Walletโs Whirlpoolopen in new window by 6102bitcoin
- ๐ True Names Not Requiredopen in new window
- Universal Declaration of Human Rightsopen in new window by the United Nations
- A lower bound on the length of the shortest superpatternopen in new window by Anonymous 4chan Poster, Robin Houston, Jay Pantone, and Vince Vatter
- ๐ง Jameson Lopp on Privacy, Security, and Personal Sovereigntyopen in new window C&G#35 hosted by CryptoDantes and Stigofthepump
- ๐ง 6102bitcoin on Bitcoin Privacy, Education, KYC, and Pseudonymityopen in new window SLP#178 hosted by Stephan Livera
- ๐ American Kingpin - The Epic Hunt for the Criminal Mastermind Behind the Silk Roadopen in new window by Nick Bilton
Lesson 20: Cypherpunks write code
- The Crypto Anarchist Manifestoopen in new window by Timothy C. May
- A Cypherpunkโs Manifestoopen in new window by Eric Hughes
- The Cyphernomiconopen in new window by Timothy C. May
- ๐ Bitcoin Is an Ideaopen in new window
- Bitcoin P2P e-cash paper announcementopen in new window by Satoshi Nakamoto
- Bitcoin version 0.1.0 announcementopen in new window by Satoshi Nakamoto
- ๐ Cypherpunks - Freedom and the Future of the Internetopen in new window by Jacob Appelbaum Julian Assange Andy Zimmermann
- ๐ The Book Of Satoshi - The Collected Writings of Bitcoin Creator Satoshi Nakamotoopen in new window by Phil Champagne
Lesson 21: Metaphors for Bitcoinโs future
- The Electricity Metaphor for the Webโs Futureopen in new window by Jeff Bezos
- How the internet has woven itself into American lifeopen in new window by Susannah Fox and Lee Rainie
- Hyperbitcoinizationopen in new window by Daniel Krawisz
- Speculative Attackopen in new window by Pierre Rochard
- The 7 Network Effects of Bitcoinopen in new window by Trace Mayer
- The Rising Speed of Technological Adoptionopen in new window by Jeff Desjardins
- Hyperbitcoinization - Winner Takes Allopen in new window by ObiWan Kenobit
- ๐ The World is Waking Up to Bitcoinopen in new window
- Bitcoin, Not Blockchainopen in new window by Parker Lewis
- ๐ Dear Legacy Peopleopen in new window
- ๐ Dear Bitcoiners - An optimistic letter to friends and foes around the globeopen in new window
- ๐ Dear Family, Dear Friendsopen in new window
- You Are Not Preparedopen in new window by Knut Svanholm
- ๐ On Bitcoin's UXopen in new window
- Genesis Blockopen in new window by Bitcoin Wiki Contributors
- Lindy Effectopen in new window by Wikipedia Contributors
- Bitcoin and Technology Adoption S-Curvesopen in new window by Bitcoin Croesus
- ๐ง Murad Mahmudov on The Ultimate Bitcoin Argumentopen in new window OTC#25 hosted by Pomp
- ๐ง Bitcoin Tina on Why he is Bullish on Bitcoinopen in new window TFTC#55 hosted by Marty Bent
- ๐ง Pierre Rochard on Hyperbitcoinization and Bitcoin Maximalismopen in new window HF#75 hosted by Demetri Kofinas
- ๐ง Jack Mallers on how Bitcoin Disrupts Payment Clearing Housesopen in new window TIP#BTC007 hosted by Preston Pysh
- ๐ง Jack Mallers on El Salvador's Bitcoin Standardopen in new window WBD#362 hosted by Peter McCormack
